Die middag zal er in Den Haag gesproken worden over wat kwaliteit in het hier en nu betekent, ook in het licht van grote veranderingen in de demografie en dus het publiek voor de podiumkunsten? De verschuiving van referentiekaders voor begrippen als vakmanschap, oorspronkelijkheid en zeggingskracht kunnen een grote impact hebben voor hoe we in de toekomst kwaliteit benaderen en beoordelen. Zijn deze begrippen nog relevant als makers en publiek met andersoortig gedachtegoed hele andere kwaliteiten waarderen dan de ‘traditionele’ bezoeker? En zijn begrippen als kwaliteit en excellentie voor de westerse canon toekomstbestendig, “af”, en misschien zelfs wel statisch geworden? Later die middag komt ook aan bod hoe de behoefte aan maatschappelijke impact en nieuwe manieren van werken met publiek en maatschappij invloed hebben op de manier waarop je kijkt naar de kwaliteit van een voorstelling. Als expliciet een maatschappelijke impact wordt beoogd met voorstellingen of concerten, hoe zou die ambitie dan moeten worden beoordeeld? En hoe kan je proces en interactiviteit in de podiumkunsten eigenlijk op waarde schatten.

Emotie of intellect?

Een van de genodigden begint met een voordracht: “Kunst gaat om betoveren en confronteren. Het is voor elke individu een levensbron, een noodzakelijke levenskwaliteit.” Hij gaat verder: “Er komen voortdurend nieuwe kunstvormen tevoorschijn, en dat is goed. Maar intussen zijn traditionele kunstvormen niet meer vanzelfsprekend. Ze krijgen geen voeding, omdat jongeren ze niet hebben beproefd in hun jongere jaren. Een hele generatie kan onmogelijk de waarden van verfijning, perfectie en complexiteit van deze kunsten op waarde schatten omdat ze niet zijn voorgelicht en opgeleid om die kwaliteit te herkennen. Sommige nieuwe kunstvormen hebben niet de complexiteit van een Bach.” Er wordt voorzichtig gereageerd. Wat door ‘professionals’ als kwaliteit wordt gezien kan ontzettend verschillen met wat het publiek als kwaliteit beschouwt, omdat het publiek meer beïnvloed wordt door wat er in de ‘mode’ is. Professionele consensus vormen over kwaliteit, zoals bijvoorbeeld in een adviescommissie, is een traag proces, zodra je het er over eens bent loop je alweer achter.

Dat andere en nieuwere vormen niet dezelfde complexiteit als de Westerse canon zouden hebben gaat sommigen genodigden bovendien te ver. “Als beslissingsmakers zou je professionaliteit moeten herkennen. Helaas beginnen niet-westerse makers en jongere makers met een achterstand omdat veel mensen deze niet-westerse canon en andersoortige referentiekaders niet snappen en begrijpen.” Niet iedere nieuwe of ‘cultureel diverse’ maker is goed, maar als beoordelaar zou je de blinde vlek in je eigen kennis en professionaliteit moeten willen herkennen en erkennen. “Als het bijvoorbeeld over breakdancers gaat ziet men vaak niet het verschil tussen professioneel en amateur.” De basishouding van een adviescommissie zou open moeten zijn, met genoeg zelfreflectie en nederigheid om toe te kunnen geven dat je op sommige gebieden kennis mist. “En die kennis moet je ook in huis durven te halen.”

“Moeten we dan scherper kiezen tussen canon en experimenteel; willen we minder nadruk op canon?” De tafel is het met elkaar eens dat het niet draait om het kiezen tussen het een of het ander. Iemand licht toe: “Onze muziek leeft in drie eeuwen geleden en is niet altijd even makkelijk. We proberen de uitvoering op hoog niveau te houden, en daarbij investeren we in vakmanschap en authenticiteit. De moeilijkheden komen wanneer je de vertaalslag van die kwaliteit naar een publiek brengt wat niet meer in een samenleving van drie eeuwen gelden leeft.” Een jonge genodigde haakt hier op in. Tegenwoordig spelen online communities en sociale media een grote rol in waar onze ogen op vallen en waar we kiezen heen te gaan. “Kwaliteit wil je delen, en daarom komt het altijd vanzelf boven drijven. Als iets kwaliteit heeft dan wordt het tegenwoordig online gedeeld en vindt het zijn weg naar publiek.” Aan de overkant wordt geknikt. Volgens een andere genodigde is die online community, en de kettingreactie en dialoog die een filmpje van een optreden of performance kan losmaken interessant. “Vooral bij nieuwe vormen van podiumkunsten zie je dat een deel van het publiek en peers zich online roert en elkaar daar direct aanspreekt op kwaliteit, en daar online discussies over voert.” “Het zou interessant zijn om te kijken wat er gebeurt als je die meer traditionele en nieuwe manieren van beoordelen bij elkaar kan brengen.” 

Er wordt gesuggereerd de beoordeling open te gooien, om het grotere publiek mee te laten beslissen over kwaliteit. “De emotie staat voorop, daarna het intellect. Als een grote groep mensen geen ‘feeling’ met een voorstelling heeft dan is het simpelweg niet goed genoeg of relevant.” Daar is niet iedereen het mee eens. “Een deel van het publiek vindt mijn werk simpelweg niet, als subsidiënt kan je ervoor zorgen dat bepaalde dingen zichtbaarder worden. Daar is toch specifieke kennis nodig voor nodig.” De beoordelingscriteria van een vakjury zijn in vele opzichten anders dan de criteria die een (groot) publiek stelt. “Er moet wellicht gekeken worden naar hoe we die criteria, die twee werelden, beter kunnen verenigen.” Een jonge festivaldirecteur sluit het eerste deel van de middag af: “De vraag is in welke context we kwaliteit beoordelen. In deze tijd zijn er verschillende niches, verschillende publieken met verschillende opvattingen. Als er zoveel manieren zijn om kwaliteit te benoemen, dan moet je die flexibiliteit van opvattingen willen behouden. Je moet begrip hebben voor de context van die kwaliteit. Het woord kwaliteit hoef je niet te veranderen, maar zelfbesef over in welk kader je dit beoordeelt wel.”

Ervaring en innovatie

Het tweede deel van de middag gaat ook van start met een voordracht, dit keer van een jonge maakster. “Ik maak interactieve stukken, en mijn proces is heel anders ingericht dan wat men kent.” Deze manier van werken lijkt aanzienlijk te verschillen van de meer traditionele voorstellingen - er zijn bijvoorbeeld geen duidelijke premiere momenten. “De ervaring is elk toonmoment anders, en het project ontwikkelt zich. Mijn publiek zijn mijn spelers, mijn spelers mijn publiek. Ik zou willen dat er meer gekeken naar het concept, en ook de context - er zijn niet een aantal weken repetities, dan een debuut en een tournee.” Een andere jonge maker herkent zich wel in deze werkwijze. “Ik stel mijn publiek ook verantwoordelijk, en daar zijn ze dankbaar voor.” De maatschappelijke impact is voor hem van aanzienlijk belang. “De verhalen die lokaal worden geleefd en verbeeld willen we naar een universeel niveau tillen zodat het een bredere impact heeft.” Ruben Maes haakt in - “hoe beoordeel je dan precies die (bredere) maatschappelijke impact of interactiviteit?” Zet je dat tegenover ‘kwaliteit’, of maak je het er deel van? Volgens de jonge maker maakt het eindresultaat niet zo uit, je bent als maker bezig jezelf en de samenleving vragen te stellen - die impact, daar draait het om. 

Hij krijgt bijval van een andere genodigde. “Wat je ermee bereikt is belangrijk, ongeacht of je een procesmatige of productmatige werkwijze hebt.” Er is steeds minder draagvlak voor de kunsten. “Onze missie is dat podiumkunst weer een belangrijke positie krijgt in de gemeenschap. Niet dat het publiek naar een x aantal voorstellingen komt kijken.” Volgens een van de genodigden kan je wel degelijk met dit soort ‘maatschappelijke’ project goed en juist beoordeeld worden volgens de bestaande criteria. “Zo een project als Wijksafari van Adelheid Roosen wil ook iets teweeg brengen bij het publiek van buiten de wijk,” zegt een andere aanwezige, “het wil aan hen een dwarsdoorsnee van de wijk laten zien. Maar de deelnemers/spelers uit de wijk zijn van tevoren geselecteerd en dit betreft dus een kleine groep.” De participatie van de wijk is dus niet belangrijker dan de beleving van het publiek. Het is immers niet opgezet als een project dat de hele wijk er bij betrekt. Er wordt scherp geantwoord. “Precies. Adelheid manipuleert de werkelijkheid, en is niet perse op participatie gericht. Daarom kan ze ook bij het Fonds Podiumkunsten terecht.” 

“Op het moment dat je je gaat afvragen of iets kwaliteit heeft, of het maatschappelijke impact teweeg brengt, of het interactief en op participatie gericht is, kom je niet verder. Je zou je moeten afvragen wat je wil; wil je innoveren dan moeten de subsidieregelingen minder star zijn en meer ruimte bieden om nieuwe en andere manieren van maken te kunnen ondersteunen.” Een genodigde vraagt zich af hoe het dan zit met projecten die zo specifiek zijn dat er bijna maatwerk nodig is om ze te kunnen beoordelen. Het Fonds reageert vanaf de zijlijn: “Het veld is veranderend. Met de bezuinigingen hebben we teveel mensen voor het geld wat er is, en al deze aanvragers willen dat geld. Daarnaast is het landschap alleen maar diverser geworden, en daarmee is het gesprek ook aanzienlijk complexer geworden.” Een van de jongere genodigden reageert: “Er wordt wel erg gesproken vanuit het idee dat dingen alleen goed tot stand kunnen komen met overheidssubsidie. Als je afgewezen wordt is het niet het einde van de wereld, er zijn meerdere wegen die naar Rome leiden.” 

Er komt een felle reactie. “Maar de structuren die er bestaan zijn niet in overeenstemming met mijn realiteit van werken. Er gaat ontzettend veel tijd zitten in een meer procesmatige en flexibele manier van werken. Er is een hele generatie aan jonge makers die de tijd, ruimte en geld niet krijgen om een andere invulling van ‘kwaliteitsaanbod’ op de planken zetten. De focus van subsidiënten moet breder zijn. Het moet ook kennis hebben van de nieuwe en andersoortige werkpraktijken, en wat die manier van werken voor invloed heeft op het publiek.” Er wordt door meerdere aanwezigen geknikt. Nuance komt van de andere kant van de tafel. “Die tijd en ruimte moet ook worden gegeven aan makers die in een verder stadium zijn, die al vijftig en zestig zijn.” Bij veel gemeentes wordt alles wat nieuw en jong is als sexy en goed gezien. “Maar continuïteit is voor veel van de gemeentes saai. Bewustzijn dat doorontwikkeling van meer ervaren makers en gezelschappen ook kwaliteit en nieuwe inzichten met zich mee brengt is ook belangrijk.” Die ervaring en standaarden van ‘kwaliteit’ moeten gewaarborgd worden, samen met een openheid en bewustzijn voor nieuw, innovatief en onbekend aanbod.

Artikel inklappenDeel dit artikel

1. Balans? Verschillende culturen, gelijke kwaliteitsopvattingen

Culturele instellingen die aan de toekomst denken, denken aan nieuw en ander publiek. Er zijn generaties en groepen publiek die weinig hebben met opera of symfonische muziek en op een hele andere manier kijken naar en gebruik maken van kunst. Een steeds grotere groep jongeren is van huis uit helemaal niet opgegroeid met alleen de westerse canon. De culturele referentiekaders die het jonge diverse publiek, maar ook een deel van het bestaande publiek, met elkaar deelt liggen bovendien niet meer voornamelijk bij Bach of Shakespeare, maar bij film, vormgeving, e-cultuur en popmuziek. Die verandering van kunstopvatting geldt niet uitsluitend voor het publiek maar ook voor een nieuwe generatie makers. Ondanks de verschuivende referentiekaders is er ook nog steeds interesse en publiek voor de traditioneel westerse canon, die ondanks het snel veranderende, globaliserende karakter van onze samenleving ook een belangrijke rol speelt in de cultuur in het algemeen en de podiumkunsten in het bijzonder. Is met een zo uiteenlopende artistieke realiteit nog helder wat kwaliteit en excellentie betekenen? 

• Wat betekent een verschuiving van referentiekaders voor begrippen als vakmanschap, oorspronkelijkheid en zeggingskracht? Zijn die nog relevant als makers en publiek met andersoortig gedachtegoed hele andere kwaliteiten waarderen dan de traditionele bezoeker? 
• Zijn begrippen als kwaliteit en excellentie voor de westerse canon toekomstbestendig, “af”, en misschien zelfs statisch geworden? Of vragen ze ook daar een nieuwe invulling?

2. Maatschappelijke impact & interactiviteit

Steeds meer podiumkunstenaars zijn op zoek naar manieren om de impact van hun werk te vergroten en daarmee het draagvlak. Door op locatie te spelen, door hun werk te koppelen aan lokale omstandigheden, door toeschouwers en amateurs te betrekken bij de voorstelling. Steeds meer kunstenaars vatten hun werk niet meer op als het maken van een product, maar als een proces waarbij de wereld om hen heen nadrukkelijk betrokken wordt. En interactiviteit gaat steeds vaker ook over digitale interactiviteit. Bij beide vormen van interactiviteit is het publiek deels verantwoordelijk voor de voorstelling, en is het ook deels verantwoordelijk voor de kwaliteit ervan. Tot nu toe zijn we gewend dat podia, producenten en subsidiënten tellen hoeveel mensen een kaartje kopen en dat de artistieke kwaliteit van een productie of een instelling door ‘kenners’ wordt beoordeeld. Maar uiteindelijk gaat kunst over meer dan alleen hoeveel bezoekers een kwalitatief hoogstaande voorstelling bezoeken. Onuitgesproken onder de huidige systematiek ligt het verlangen dat die kunst ook wat met toeschouwers doet. Dat die, kortom, impact heeft op de toeschouwer en daarmee op de samenleving als geheel. Ondertussen ontstaat die impact van kunst juist ook omdát ze zo ongrijpbaar en hyperindividueel is. 

• Als expliciet een maatschappelijk impact wordt beoogd met voorstellingen of concerten, hoe zou die ambitie dan moeten worden beoordeeld? En zou dat consquenties hebben voor de huidige criteria die het Fonds Podiumkunsten hanteert? 
• Als het (interactieve) proces net zo belangrijk is voor impact op publiek en samenleving als de voorstelling zelf, en het publiek medeverantwoordelijk voor de kwaliteit van de voorstelling, in hoeverre moet en kan de kwaliteit van het proces dan mee worden beoordeeld? Hoe kan je interactiviteit (analoog of digitaal) op  waarde schatten? 

Artikel inklappenDeel dit artikel

Onder leiding van Ruben Maes wordt die middag in twee blokken van anderhalf uur gesproken. Aan zijn zijde zit gesprekspartner Donica Buisman van State of Flux die voorafgaand aan de twee blokken een korte presentatie geeft over haar visie op het thema, met een duidelijke nadruk op stedelijke ontwikkeling en identiteit. Want hoe gaan de podiumkunsten nou eigenlijk om met de alsmaar toenemende snelheid van de economie en samenleving? Zorgen tijdelijke, pop-up initiatieven en grotere hoeveelheden snel gemaakte producties voor verbreding van het publiek en verscherping van de artistieke inzichten, of juist voor meer vervlakking en vrijblijvendheid? En wat betekent de gelijktijdige roep om versnelling en vertraging eigenlijk voor de financiering en organisatie van instellingen, en wat zijn de mogelijkheden voor het huidige subsidiebestel?

Pop-up? Vervlakking? Waar hebben we het over?!

Donica Buisman gelooft dat in de toekomst podia en festivals flexibele muren hebben, en zich op verschillende manieren en in nieuwe samenwerkingen proberen in te bedden in de omgeving. “Het gaat dan enerzijds om je houding, en anderzijds om de programmering. Het draait niet alleen om kunst vertonen met een grote K, maar ook om kleine dingen waardoor voor mensen de drempel lager wordt om naar binnen te komen.” Ze haalt een aantal voorbeelden aan: De Tolhuistuin en Stichting Eddie the Eagle in het Magna Plaza. In dat laatste voorbeeld gingen de kunstenaars bij het slechtlopende winkelcentrum in Amsterdam in residentie, en kregen ze de vrijheid om hun gang te gaan. Vanuit die omgeving en partners werd een artistiek programma gecreëerd. Er werd niet altijd kunst van het hoogste niveau getoond, maar het werd wel een plek die vanuit de tijdelijkheid nieuw leven in het winkelcentrum blies, en waar massaal nieuw publiek op af kwam. Verbreding voor de winkeliers en de kunstenaars. “Er ontstonden nieuwe partnerschappen die invloed hadden op de inhoud en dus ook publiek.”

“De ruimte buiten het traditionele podium heeft een andere functie gekregen die aanvullend is. In die ruimtes vinden we ook partners met wie we tot nieuwe inzichten en inhoud kunnen komen, en daardoor ander publiek trekken.” Maar een andere genodigde is kritisch. “Heeft het daadwerkelijk tot nieuwe publiek geleid? En was dat geïnteresseerd in de kunst of was het meer een gimmick, een marketingtool?” De kunst van zulke incidentele initiatieven moet van hoogwaardige kwaliteit blijven, vindt hij – “je zou geen concessies moeten willen doen aan je artistieke visie omwille van het pleasen van andersoortig publiek.” Het mag volgens hem best elitair zijn, want ook dat trekt publiek zolang je de context toegankelijker maakt. Echte waarde van dit soort projecten ontstaat volgens een andere spreker pas als er langdurig resultaat mee wordt geboekt.

Toch blijken er verschillende opvattingen te zijn over de daadwerkelijke bedoeling van de ‘pop-up’. Voor de een is het een manier om op een ongewone locatie een kleine selectie van je beste werk te laten zien. Voor de andere geeft het de mogelijkheid om dat wat je niet in je reguliere programmering kwijt kan toch te kunnen presenteren. En voor weer een aantal anderen kan het een compleet alternatieve functie aannemen, een initiatief waarin inhoud, omgeving en publiek samenvallen om een heel nieuwe ervaring te creëren. “Het is een manier om je verhaal goed te vertellen.” Een jonge maker voegt daar aan toe: “Het gaat wel heel erg over podia nu. Als maker is het op dit moment zo dat weinig van je beoogde publiek naar de gevestigde theaters komt. We gaan juist op andere plekken spelen en met andere partners werken omdat ons publiek daar ook naar vraagt, en omdat de verhalen van deze tijd een connectie daarmee hebben.” Daaraan wordt toegevoegd dat als je pop-up op deze manier beschouwt, en niet slechts als alternatieve presentatieplek en marketingtool, je ook een interessante testgrond creëert om te experimenteren en vooral te falen. “Een pop-up omgeving is misschien beter geschikt voor talentontwikkeling dan een ingekapselde structuur.” “Je streven moet natuurlijk altijd hoog zijn, de artistieke kwaliteit ook. Maar het kan heel goed zijn dat je faalt, en bij een pop-up accepteert het publiek dat veel makkelijker. Er is meer ruimte voor risico.” Maar ook later in het gesprek zal blijken dat je voor risico en flexibiliteit wel een goede basis nodig hebt.

Een andere nuance aan het gesprek wordt aangebracht door een directeur van een kleiner podium. “Eigenlijk hebben we alleen maar pop-up voorstellingen. Constant reizen er gezelschappen langs ons die kort blijven en meteen weer gaan. Wij willen juist op zoek naar langdurige verbindingen. Daarom nodigen we makers graag uit om een tijd bij ons te werken, en zo een structurelere verbinding te maken met onze omgeving. En vaak brengt die langdurigere verbinding met de nieuwe omgeving voor makers ook weer structuur en inhoudelijke vernieuwing.” Het wordt duidelijk dat het begrip pop-up en flexibel voor iedereen een andere betekenis heeft wanneer het om inhoudelijke verandering en impact gaat.

Financiën - Structurele basis en flexibile organisaties

In het tweede deel van het gesprek lijkt de tafel wat eensgezinder te zijn. “Kleine, incidentele en flexibeler projecten kunnen een grote impact hebben, vooral als je de krachten bundelt. Samenkomen onder een koepel, maar toch gebruik maken van je kleinschalige en flexibele organisatie en financieringsmodellen.” Aan de overkant sluit iemand zich gedeeltelijk aan bij de roep om samenwerkingsverbanden, alleen dan liever tussen grote gevestigde instellingen en kleinere organisaties en stichtingen. Zij kan als productiehuis niet bar veel doen aan sponsorwerving, maar de schouwburg waarmee ze samen werkt wel. “Op die manier heb je een gezonde wisselwerking tussen beide organisaties. Je kan mee gaan in de flexibiliteit van je makers, maar tegelijkertijd heb je ook een groot Europees podium achter je staan met expertise en kennis op het gebied van financiën en bijvoorbeeld marketing. Ik geloof eigenlijk nog wel in instituten, omdat je op plekken met goede ensembles echt langdurig in kwaliteit en ontwikkeling op alle vlakken kan investeren. Tegelijkertijd moeten we ook toegeven dat er veel werk buiten deze instituten is. Werk wat meer in verband staat met een nieuw soort burgerschap en wat geduwd wordt door creatievelingen en kunstenaars; ook daar moet je zicht op hebben als instituut en mee willen samenwerken.”

Een andere genodigde zegt wel dat de hoeveelheid geld die momenteel naar gevestigde instituten gaat vergeleken met experimentele, kleinere organisaties en festivals groot is. En als er dan gekort wordt op dat geld, dan gebeurt dat in die ééntiende die bedoeld is voor de ‘niet-gevestigde orde’. “Het zou interessant zijn om met die grote gevestigde instellingen het gesprek aan te gaan om te kijken waarom daar de eigen inkomsten nog erg laag zijn, en te vragen op wat voor manier er daar geld kan worden vrijgespeeld zodat er meer subsidie beschikbaar komt voor de nieuwe, flexibele en experimentele initiatieven.” De moderator haakt scherp in: “Je kan ook eerst meer subsidie weg halen bij de gevestigde orde in plaats van af te wachten.” Volgens een andere genodigde is het niet zo dat gevestigde instituten niet meer flexibel zouden willen werken en met andere partners, maar ze hebben geen tijd en middelen om hun organisatie te veranderen, ze hebben het gevoel dat ze vast zitten. Henriette Post nuanceert: “Het is ook een cultuuromslag, veel instellingen kunnen maar willen zichzelf ook niet herdefiniëren. Wij leggen nergens eisen aan de hoeveelheid producties die gemaakt moeten worden of de partners waarmee gewerkt moet worden.”

Een podiumdirecteur geeft aan dat je het geld soms ook efficiënter kan besteden door niet alles zelf te willen doen. Voor onze popprogrammering hebben we de sleutel van ons gebouw aan een bekend poppodium in een naburige stad gegeven. Zo profiteren wij van hun kennis, en hebben zij een dependance. “We hebben als kleiner initiatief in ontwikkeling misschien niet net zoveel geld nodig”, merkt een ander in het verlengde hiervan op. “Maar juist een klein bedrag dat als vliegwiel kan werken. Allianties met veel verschillen partners zijn om allerlei redenen heel interessant, maar het is wel de langzaamste manier van werken. Met een relatief klein vast bedrag om de structurele kosten te dekken, kan je tijd besteden aan het zoeken van geld en partners voor het flexibele en experimentele karakter van kleinere en middelgrote organisaties.” Met weinig geld is dit vliegwieleffect bij kleinere instellingen verhoudingsgewijs veel groter dan bij grote instellingen. En een laag bedrag aan structureel geld, betekent meestal ook minder regels en administratie.

Over de kracht van structureel én flexibel organiseren en financieren zijn velen het eens. Dat geldt voor zowel podia en festivals als voor producerende instellingen. Een van de genodigden laat aan de hand van een aantal diagrammen zien hoe haar financiële model is veranderd. “In 2011 bestonden onze inkomsten voor een groot deel uit structurele subsidie, en hadden we een klein puntje eigen inkomsten. Sinds de bezuinigingen zijn we een derde kleiner. Maar nu is de helft van onze inkomsten door externe financiers bepaald. Ik hoop dat we in de toekomst net zo een groot deel aan andere inkomsten houden, want het houdt je scherp en ‘in touch’ met de markt.” Er wordt op ingehaakt: “Bij onze gemeente is een aantal jaar geleden ook bij de gevestigde instellingen structurele financiering weggehaald. En dat is overgeheveld naar burgerinitiatieven. We moesten daardoor wel reorganiseren, en dat is erg triest voor de ontslagen mensen maar het is de flexibiliteit ten goede gekomen, het geld zit niet meer vast in de organisaties en we zijn nu directer betrokken bij de omgeving.” Toch wordt er aan toegevoegd dat zeker om juist die speciale, flexibele manier van werken te bewerkstelligen en de risico’s te kunnen nemen een zekere structurele basis goed is, naast een gezond deel inkomsten die niet van overheidssubsidiënten komen.

“Je moet vooral niet vergeten dat zulke korte projecten beter werken als ze onderdeel zijn van een goed uitgedacht lange termijn plan.” Maar daar wordt toch nog scherp op gereageerd: “Je moet je blijven keren, een lange termijn plan heeft maar beperkt nut. Visie is wel noodzakelijk, maar je moet als gevestigde instelling nooit denken dat je je bestaansrecht hebt bewezen. Dat moet je constant blijven doen.”

Artikel inklappenDeel dit artikel