Ik ben een Noord-Hollander. Geboren en opgegroeid in het dorpje Twisk. Het culturele hoogtepunt was de tweejaarlijkse optocht van de Fanfare door de dorpsstraat. En de kermis. Dan speelde elke dag een andere coverband in het café: eerst Jukebox, dan Shore-Line en als afsluiter Paradise. Aan het eind van iedere zomer, als de bollenoogst klaar was, kwam Normaal optreden in de sporthal van Midwoud. Amsterdam was 40 minuten rijden, maar niemand ging daar heen.

Laatst speelde ik op een popfestival in Opmeer waar alle muzikanten, inclusief de grote sterren, zelf hun etensbordje moesten afspoelen in een emmer met koud water. De mensen waren alleraardigst. Ze keken tevreden toe hoe de artiesten zich over het emmertje bogen. ‘Bij ons doet iedereen gewoon.’ Dat is Noord-Holland: muziek hoeft niet zo nodig en als je er speelt moet je wel even voelen dat het niet al teveel voorstelt wat je doet.

In Brabant is het al heel snel feest. Hagenezen weigeren hun huis uit te komen. In de Achterhoek kom je met stevige blues een heel eind. Maastrichtenaren pretenderen culturele interesse maar houden eigenlijk alleen van Andre Rieu. In Zeeland vinden ze alles leuk.

U voelt het al: we zijn op clichépad. Muzikantenkroegpraat, kort door de bocht. Maar zoals het cliché zegt: clichés zijn vaak een beetje waar. Ik maak elk weekend mee hoezeer het publiek in verschillende provincies kan verschillen, of je nu in het theater staat, in een jazzclub of in de kroeg. Ik vind dat leuk en goed. De bewondering die je in Groningen ten deel kan vallen is fijn, de no-nonsense attitude in West-Friesland evenzeer. Als je het weet, kun je anticiperen op de manier waarop het publiek met je omgaat. Zoals Rita Reys eens tegen me zei: ‘Als het publiek niet geniet, doe ik iets niet goed.’ En zoals Huub van der Lubbe schreef: ‘Er is geen publiek zo stroef, als in Hippolytushoef.’

Doen of er binnen Nederland geen verschillen zijn lijkt me onverstandig. Wat in Nijmegen werkt hoeft in Hoorn niet aan te slaan. In Noord-Limburg mag het op zondagmiddag best los gaan, in Leeuwarden liever niet.

Maar wat zullen we ons eigenlijk druk maken over de provincie? Amsterdam is het culturele centrum van Nederland. Hier wordt het uitgevonden, in de rest van het land doen ze het na. Dat zult u toch met mij eens zijn, Amsterdammers? Hier in het hippe en toonaangevende Trouw? Dat hier vanmiddag nou een enkeling uit Amstelveen en Haarlem tussen zit... – dat zijn de gezapige bijsteden van Amsterdam. In Amsterdam staan de belangrijkste theaters en podia, in Amsterdam zitten de grote gezelschappen. Wij kunnen maar het beste zorgen dat het hier goed loopt, dan volgt de rest van het land vanzelf.

Of niet?

De podiumkunst in Amsterdam is nergens zonder de afzetmarkt die de rest van het land vormt – zoals gezegd, ik speel net als de meeste Amsterdamse muzikanten meer uit dan thuis. Ik denk ook dat we het onszelf als Amsterdammers soms te moeilijk maken. Wij hoeven het wiel niet in ons eentje uit te vinden, er is genoeg inspiratie dichtbij. En Amsterdam lijkt nog altijd meer op Groningen dan op New York.

Met dit in uw achterhoofd wil ik iets aansnijden waar ik het geregeld over heb met mijn generatiegenoten en jongere cultuurliefhebbers in mijn omgeving.

Als cultureel middelpunt barst Amsterdam van de instituten: Het Concertgebouw, Paradiso, Het Muziekgebouw aan het IJ, Het Bimhuis, De Stadsschouwburg.

Mijn vrienden en ik vinden wat er in die instituten te zien en te horen is te gek. Wanneer ik een jonge collega in onze tourbus iets laat horen van Xenakis, dan vindt hij het waanzinnig. We gaan uit ons dak. Als je dan de kans hebt om deze muziek live te beleven grijp je die onmiddellijk, zou je zeggen. Maar dat doen we niet. Want dan moeten we naar zo’n instituut, en dat vinden we stom.

Voor een deel is dat schroom voor het onbekende. Je moet naar zo’n intimiderend, afstandelijk gebouw. Maar een andere belangrijk reden is dat het er gewoon stom is. Omdat het er ruikt als een instituut, men zich er gedraagt alsof men in een instituut is, er geen plek is om rond te hangen, het bier lauw is, de koffie vies de foyer te koud. Als je meer dan een half uurtje blijft naborrelen wordt de juffrouw van de garderobe onrustig. Het is gewoon niet relaxt.

Zelfs Paradiso is door de vele evenementen per avond op een standaard schouwburg gaan lijken. Mijn lievelingspodium het Bimhuis doet tegenwoordig aan vaste zitplaatsen. Na het concert spoedt het publiek zich weg de brug over. Zo’n instituut bezoeken is een kwestie van je vermannen, diep ademhalen, van de muziek genieten en daarna weer snel wegwezen. Als ik dat gevoel al heb, hoe hoog zal de drempel dan niet zijn voor iemand die zelden een voorstelling bezoekt? Voor iemand die nog nooit van zijn leven een saxofoon van dichtbij heeft gehoord? – die mensen spreek ik geregeld, wanneer ik ergens in een dorpskroeg optreedt. Zij willen best meer horen, maar wel in een omgeving die niet te ver van ze afstaat.

Vergeleken met andere delen van de wereld is er in Nederland al zo’n grote afstand tussen het dagelijks leven en muziek, dans en theater. De podiumkunsten zijn in onze cultuur opgesloten in reservaten. Die plekken zijn ontzettend belangrijk. Ze zouden best flexibeler en toegankelijker mogen zijn. Aan de inhoud ligt het niet. De presentatie en de context, die kunnen menselijker. Minder pretentieus. Vriendelijker.

Gewoon.
Iets meer een etensbordje in een emmer met koud water.

Buiten Amsterdam ligt het publiek door de demografische samenstelling niet altijd voor het oprapen, er zijn mede daardoor veel verse initiatieven te vinden met een laagdrempelig karakter. Er zijn minder instituten, er is meer flexibiliteit. Er moet harder gevochten worden voor iedere bezoeker. Dat is goed voor de creativiteit.

Amsterdammers, ga de stad uit en bezoek de prachtige Dru-Fabriek in Ulft, de Walhalla Cantine in Rotterdam, podium Bloos in Breda, de ECI Cultuurfabriek in Roermond. Het zijn fijne plekken om te zijn. Je loopt er makkelijk binnen. De cultuur staat er op dezelfde hoogte als de bezoekers. Laat je inspireren door marketing met een sticker op een lantaarnpaal in Groningen, prikkelende guerilla-campagnes in Eindhoven. Ga naar Haarlem, waar je voorstellingen kunt bezoeken die je in Amsterdam niet te zien krijgt.

Mijn Amsterdamse vrienden en ik doen dat al. We zoeken graag cultuur op buiten de stad. Omdat de sfeer ontspannen is, of het geluid beter, het bier een goede temperatuur en schuimkraag heeft. Je naar Xenakis kunt in een fabriekshal. Ooit kwamen we in Amsterdam wonen omdat het hier gebeurde. Pas op, Amsterdam, of je bent ons kwijt.

Koen Schouten, 3 december 2013
Koen Schouten (1977) was jazzjournalist voor Het Parool en De Volkskrant en had een radioprogramma bij de VPRO. Daarvoor studeerde hij Muziekwetenschap in Amsterdam. Na tien jaar schrijverschap richt hij zich nu op de meer actieve kant van de muziekwereld, als saxofonist, presentator, programmeur en adviseur.

Artikel inklappenDeel dit artikel

Dat u hier samen zit is met terugwerkende kracht te danken aan het kabinet Balkenende IV, en aan zijn cultuurminister Ronald Plasterk. Plasterks ambtenaren werkten in 2010 alvast de keiharde bezuinigingen uit die headbanger Halbe Zijlstra daarna als staatssecretaris geharnast doorvoerde. Achter de groene gordijnen was men er in gezamenlijkheid wel klaar mee: de kunsten moesten bovengemiddeld meebloeden bij de bezuinigingen. De politieke partijen vroegen elkaar ritueel ten dans, zonder dat de bedoeling was dat deze in een hele draai zou eindigen.

Direct daarna zag je de kracht van de regio. In Amsterdam werd een gerenommeerd instituut als de Theatercompagnie van Theu Boermans door de overblijvers met lof uitgezwaaid, en met krokodillentranen, want zij leefden met een gevoel van gelukzaligheid omdat dit lot niet hen had getroffen. Ieder voor zich in de hoofdstad.

In de regio waar ik werk, Groningen en Drenthe, en ook in Friesland, zag je juist hoe een al op gang gekomen proces van intensievere samenwerking accelereerde. Gezelschappen, festivals, theaters, ze kropen nog meer naar elkaar toe. Zo was het in Groningen bijvoorbeeld onbestaanbaar dat het bedreigde Grand Theatre zou verdwijnen. Andere instellingen kwamen op voor het theater en de stedelijke politiek ging daarin mee. Het zou wel eens zo kunnen zijn dat het Grand Theatre, inmiddels organisatorisch afgeslankt, nu meer voor de stad gaat betekenen dan het deed, als podiumplek. (Blijft een feit dat het als productiehuis deels naar de vaantjes is geholpen).

Vroeger was het ondenkbaar dat medewerkers van dit theater überhaupt spraken met collega’s van de Stadsschouwburg. Dat was de vijand en die sloeg je maar beter op de bek. Bij wijze van spreken. In de krappe tien jaar dat ik op de cultuurredactie zit is er een omslag geweest van nogal solitair gedoe naar een stadsbrede samenwerking. De schouwburgleiding speelt daarin een rol. En ook Noorderzon mag daar als festival en als het jaarlijkse nazomers ijkpunt best even worden genoemd. Internationale allure in je eigen achtertuin. Zulke momenten, zulke evenementen maken het de journalist behoorlijk lastig enige gepaste afstand te bewaren tot zijn onderwerp. Zie ook Eurosonic Noorderslag. Zie ook Oerol.

Dat samen optrekken is een must. De regio legt het wat betreft steun van Rijk en Fonds lelijk af tegen de Randstad. Het is een hard feit, de regio wordt achtergesteld. Tel alles maar op, ook naar verhouding, wij zijn zielig. Als Club Guy & Roni – beste dansact van het jaar - in Amsterdam had gewoond, zat het keurig in de Basis Infrastructuur. Ik zou zeggen: leg je er nooit bij neer. Maar bedenk tegelijk dat Amsterdam een gevecht voert om zijn internationale concurrentiepositie te behouden. Zwolle staat tot Amsterdam = Amsterdam staat tot Parijs.

De remedie: werk in de regio samen, en ook bovenregionaal, of zelfs over de landsgrenzen. Guy & Roni hebben een link met Duitsland en Rusland, PeerGrouP met Duitsland en Wales. Soms zie je mensen bewonderenswaardig over hun eigen ego en opgebouwde tradities heenstappen. Zo krijgt Drenthe woensdag een nieuw jeugdtheater- en dansgezelschap. Drie bestaande gezelschappen, De Reus, Nizno en Zirr, gaan daar op in één. De ambities zijn groot en Drenthe is er klein genoeg voor.

Daar liggen kansen.

De inmiddels bij de Rijksuniversiteit afgezwaaide Hans van Maanen heeft een onderzoek verricht naar het functioneren van het theater in de stad Groningen. Hij zette Groningen af tegen de in elk geval in omvang vergelijkbare steden Debrecen (Hongarije), Maribor (Slovenië), Aarhus (Denemarken) en (het kleinere) Tartu (Estland). Opvallendste uitkomst is dat het aantal bezoeken in die steden naar rato overeenkomt en ook het aantal voorstellingen aardig gelijk ligt, maar dat in Groningen een voorstelling gemiddeld nog geen twee keer te zien is, tegenover in andere landen vijf tot zes. (Waar ik vaak genoeg tegenaan loop: ik heb er nog niet over geschreven of een gezelschap is al weer uit het theater verdwenen).

Dit houdt dus in dat er in Groningen veel en veel meer afzonderlijke producties te zien zijn. Ten opzichte van die buitenlanden willen we dus erg veel. En zou Groningen sterk afwijken van bijvoorbeeld Enschede? De vraag is, in tijd van krimp: moeten we niet toe naar minder gereis met die decorstukken, en langer te zien zijn op één plek? En daar ook marketing op afstemmen. Of hechten we hier blijvend aan het belang om alle talenten een kans te geven.

Een mooi discussiestuk.

Nog iets. We hadden toen het economisch nog goed ging gericht moeten schieten op wethouders, en van meer dan één stad. In de jaren tachtig moest elk dorp zo nodig zijn eigen subtropische zwembad, waarbij de waterglijbaan trots om het torentje van het gemeentehuis kronkelde. Kijk ons eens. Totdat er zowat meer subtropische zwembaden waren dan inwoners. Dat ging natuurlijk fout.

Ditzelfde dreigt nu in de theaterwereld. Assen heeft net een prachtcomplex gekregen dat nu al moet bezuinigen, Emmen herbergt straks een spectaculair theater, en ook Winschoten is groots aan het bouwen, ik herhaal, ook Winschoten is groots aan het bouwen, met als achterland: Bad Nieuweschans, Belling- én Finsterwolde. Allemaal moeten die zalen voldoende stoelen bevatten anders gaan de Tarzans, de Mama Mia’s en Jacques d’Ancona de Musical van Joop van den Ende stilletjes aan hun deurtje voorbij. (Niks lelijks over Jacques d'Ancona overigens, hij komt nog elke dag naar de krant om te vertellen waar hij die avond heengaat).

Soms is democratie een beroerde uitvinding. Soms zou je willen dat iemand bijtijds ingrijpt.

En dat terwijl zich steeds meer buiten de theaters afspeelt. Op locatie. De makers komen steeds meer onder de mensen, duiken de samenleving in. Leeuwarden dompelt met mooie initiatieven als Explore the North de stad onder in cultuur. En straks is het daar helemaal feest, als Leeuwarden cultuurhoofdstad van Europa is.

Daarnaast zie je een geweldig toenemende populariteit van locatievoorstellingen. En dan heb ik het niet alleen over festivals. Drie jaar geleden interviewde ik Jan Decleir, groot acteur. Hij vond dat allemaal maar niks. Hij had net Onder het Melkwoud in Zeeland gespeeld.

"Staan ze om mij heen naar een zonsondergang te kijken. Het leidt alleen maar af van waarmee ik bezig ben", bromde Decleir.

Maar toch, De Drentse Blues Opera tegen de Hondsrug aan, De Nieuwe Man bij Appingedam naar het boek van Thomas Rosenboom, Herstel van de Toekomst in de oude Strokartonfabriek van Scheemda en straks De Laatste vriend van Napoleon in de haven van Delfzijl: er komen tienduizenden mensen op af – bewoners uit de regio, die hun eigen omgeving verbeeld zien.

Het zijn producties van professionele gezelschappen die amateurs inschakelen, of juist van amateurgezelschappen die profs inschakelen. Gewaagde investeringen waarvan er maar weinig financieel de mist in gaan. Het is een mooi soort kruisbestuiving en een manier om nieuw publiek dat zelden of nooit een voorstelling ziet te bewijzen dat de kunsten er wel degelijk toe doen.

Want dat is de bottomline. Wij leren dat niet in dit land. En ons cultuurbesef is van oudsher toch al zo beroerd. Zet een groep Nederlanders en een groep willekeurige buitenlanders op een camping en vraag ze allebei liederen uit hun eigen traditie te zingen. Waar die willekeurige buitenlanders geheid gezamenlijk een strot opzetten en moeiteloos hun eigen land bezingen, komen wij niet verder dan In Holland Staat Een Huis, en dan alleen het eerste couplet en van je tsjingela tsjingela hopsasa en anderszins kadee kadolleleke kada, al komt dat weer uit een heel ander lied.

Op Franse kleuterscholen wordt al een vorm van filosofie onderwezen. Het rapport Bildung in Deutschland uit 2012, in opdracht van de regering-Merkel, stelt cultuureducatie op hetzelfde niveau als taal en rekenen.

Bij ons mag het niet eens een bijwagen heten. Er zijn onvoldoende docenten met verstand van zaken. Het hoeft allemaal niet zo nodig.

We jagen mager onderwezen leerlingen op last van CKV de schouwburg in, waar ze nog net niet hun schoen vanaf het eerste balkon op het toneel smijten. Ik zag dit jaar Chris Nietvelt namens Toneelgroep Amsterdam als Lady Macbeth woedend richting dat eerste balkon spelen, omdat daar respectloos radgedraaid werd. Je kunt het die leerlingen niet eens kwalijk nemen, en die afzonderlijke scholen evenmin.

Vorig jaar zagen en hoorden mijn vriendin en ik op een afgelegen Franse camping een verhalenverteller, gehuld in de kledij van een marskramer, een zittend, vooral jong publiek bezighouden. Hij vertelde en demonstreerde zijn oude spullen. Niet één uur, niet twee uur, tweeënhalf, drie uur. Wij werden er krankzinnig van, maar die Fransen bléven maar luisteren, gedisciplineerd en vrijwillig.

We moeten daar wat mee, in dit land. Te beginnen op de basisschool. Anders blijven bijeenkomsten als die van vandaag schermutselingen in een achterhoedegevecht.

Daarom stel ik de bijdrage die ik voor déze bijdrage ontvang ter beschikking van een uit te loten basisschool. Laten we zeggen in Assen. Die school moet dat geld besteden aan de boeking van een voorstelling van dat nieuwe Drentse jeugdtheatergezelschap. Dat gaat woensdag zijn naam onthullen.

Dank voor de aandacht, succes en een ferm labberdie labberda labberdoniejaa.

Eric Nederkoorn (1957), geboren in Haarlem en in 1984 na een afgebroken studie geschiedenis en bijna voltooide studie journalistiek door het Nieuwsblad van het Noorden gevraagd om regioverslaggever te worden in Emmen. Na een zwerftocht langs diverse redacties van die krant, voegde hij zich negen jaar geleden bij de kunstredactie van inmiddels het Dagblad van het Noorden, de fusiekrant waarin het Nieuwsblad opging. Hoofdmoot in zijn pakket is theater. Woont zonder heimwee naar de Randstad in Groningen. Steeds vaker verschijnen zijn stukken voortaan ook in de Leeuwarder Courant, nu de redacties van de beide dagbladen in elkaar zijn opgegaan. Niet alleen in de cultuur vallen immers klappen.

Artikel inklappenDeel dit artikel

Het zal er iets mee te maken hebben: in geen elke branche zijn ze zo goed getraind in het ontwijken van de olifant in de kamer als in de cultuursector. Ook al vult ze met haar volle gewicht een halve concertzaal of expositieruimte, dan nog lopen we op eieren om elkaars prestaties maar zo constructief mogelijk te benaderen. Wat begrijpelijk is, want niks zo persoonlijk en dus zo gevoelig als zelfgemaakte cultuur. De cocktail van ziel, zaligheid en veelal matige honoreringen maakt de betrokkenheid en daarmee de sensitiviteit groot. De gevoelsband van een cultuurwerker met zijn product of instelling is minstens zo sterk als die van een vrijwilliger. En wie weleens een speeltuin heeft proberen te reorganiseren - of Plaza Futura - weet dat je van geluk mag spreken als er geen doden vallen. Dat klinkt als een hyperbool, maar dat is het niet.

De sector is, zeker in een landje als het onze, klein. Gevolg: iedereen kent elkaar, iedereen heeft elkaar nodig, en dus kijk je wel uit met je kritiek. En we voelen ons allemaal slachtoffer, want we vinden dat we chronisch te weinig geld krijgen. Dat gemeenschappelijk slachtofferschap schept een band en daarom val je elkaar niet snel af. Terwijl aan de ene kant de onderlinge haat en nijd niet van de lucht zijn, valt aan de andere kant meteen luidruchtig het woord nestbevuiling als iemand zijn mond durft open te doen. Melle Daamen besefte dat ongetwijfeld, maar zal toch ook weer verrast zijn geweest door de felheid waarmee hij de afgelopen week werd bejegend.

In zo’n gevoelig milieu gedijen de taboes. Het is logisch dat je weinig kritiek kunt velen als je structureel onder vuur ligt, zoals de cultuursector nu. Maar hardnekkige taboes leiden tot ongezonde situaties. Want uiteindelijk gaat het etteren, hou je te lang ten dode opgeschreven patiënten in leven en dreigt er een in zichzelf gekeerd groepje te ontstaan. Een groepje dat net iets te vaak het jengelende en gefrustreerde kereltje uithangt dat toch nooit wordt begrepen door de buitenwereld. Gebrek aan zelfreflectie houdt middelmaat in stand en vernieuwing tegen. En ook al heb ik een hekel aan het woord draagvlak, juist het gebrek aan zelfinzicht is een van de oorzaken voor het gebrek aan draagvlak onder de Brabantse bevolking. Daarom een pleidooi om de boel meer open te gooien. Laten we kijken of we als de geciviliseerde voorhoede van de verlichte mensheid – wat dat zijn we toch als cultuursector? – een beschaafd gesprek kunnen aangaan over een aantal taboes. Daarom hier, nu: drie heilige huisjes.

Heilig huisje 1: cultuur heeft een intrinsieke waarde
Oh wee degene die over de functie van cultuur praat en niet begint met de nadrukkelijke opmerking dat kunst toch eerst en vooral een intrinsieke waarde heeft. Maar ik snap nog steeds niet waarom een functionele benadering van kunst & cultuur zoveel emoties oproept. Natuurlijk moet je als kunstenaar de ruimte hebben om je autonoom te bewegen. Want jij moet een alternatieve blik bieden, daarom ben je op de wereld, daarom bieden we je subsidiemogelijkheden, daarom nagelen we je niet aan de meetlat van Jan Modaal.

Maar nadenken over de functie van hetgeen je doet , gaat toch niet ten koste van je autonomie? Nadenken over het waarom van wat je doet is iets anders dan je laten leiden door een functionele drijfveer. Waarom zou je als kunstenaar, theatermaker of muzikant geen eigenzinnige producten kunnen maken terwijl je tegelijkertijd nadenkt over de functie die je producties hebben? Ik zie prachtige autonome kunstwerken die zijn gemaakt door designers,toch volk dat primair is opgeleid om iets functioneels te maken.

Natuurlijk is het lastig om je autonome product te omschrijven, maar dat ontslaat je nog niet van de plicht om in ieder geval een serieuze poging te wagen je drijfveren te duiden. Zelfs voor de meest autonome kunstenaar moet dat mogelijk zijn.

Heilig huisje 2: het symfonieorkest
Voor de duidelijkheid: ik heb geen hekel aan klassieke muziek, integendeel. En ik geef hier geen oordeel over de artistieke kwaliteit van de philharmonie zuidnederland, ik weet dat het een van de beste, zoniet hét beste regionale orkest van Nederland is. Waar het mij hier om gaat, is het behoud van de functie van het symfonieorkest.

Want dat is een taai heilig huisje. De wens van de overheid enkele jaren geleden om het Brabants Orkest en het Limburgs Symfonie Orkest met elkaar te laten fuseren, leek een goede aanleiding om met z’n allen eens de vraag te stellen of we dat nog wel moeten willen, zo’n symfonieorkest voor het zuiden. Maar die discussie is zover ik weet nauwelijks gevoerd. Wat op z’n zachts gezegd verrassend is, gezien de relatief grote hoeveelheid geld die naar een relatief klein publiek gaat. Maar als je daarover begint, loop je al snel het risico om voor populist versleten te worden.

Ook na de fusie gaat nog steeds een fundamenteel deel van het provinciale geld voor cultuur naar de philharmonie zuidnederland. Komend jaar, in 2014, investeert de provincie Noord-Brabant in totaal ruim 6,5 miljoen euro in voornamelijk podiumkunsten en festivals. Daarvan krijgt het orkest van het zuiden 1,75 miljoen. Dat is meer dan een kwart.

Ik zat tot halverwege 2012 in de kunstencommissie van de provincie Noord-Brabant die moest adviseren over structureel gesubsidieerde instellingen. We hebben toen herhaaldelijk de vraag gesteld of er gepraat kon worden over de subsidie voor het toekomstige fusie-orkest. Maar dat bleek niet de bedoeling, dat was wat ze dan noemen een ‘politiek dossier’. En het enige argument dat ik in al die jaren heb gehoord, was nauwelijks inhoudelijk te noemen en zuiver opportunistisch: er gaat al zo weinig rijkssubsidiegeld naar Noord-Brabant, als we hier aan gaan morrelen dan raken we dat geld ook nog kwijt.

Maar: moet meer dan een kwart van het provinciale geld voor podiumkunsten en festivals gaan naar een instituut voor ‘muzikale archeologie’, zoals ook sommige serieuze muziekliefhebbers (geen populisten) het symfonie-orkest typeren? Terwijl er vanuit de provincie nauwelijks tot geen geld gaat naar bijvoorbeeld literatuur, beeldende kunst, film of urban culture. In de huidige context van bezuinigingen lijkt het mij gerechtvaardigd om in ieder geval de vraag publiekelijk te stellen.

Tenslotte: heilig huisje 3: bescheidenheid
Torn niet aan de bescheidenheid van de Zuiderling, want dan raakt-ie in de war. Ongetwijfeld het meest hardnekkige en meest schadelijke taboe in Noord-Brabant, en volgens mij ook in Zeeland en Limburg: het gebrek aan trots. Hoe vaak hoor je iemand fier vertellen over instellingen en makers in de Brabantse, Zeeuwse of Limburgse cultuursector? Ongelooflijk vind ik het hoe klein we elkaar hier weten te houden, in het land van de maaivelden. Als iemand mij kan vertellen waar die bescheidenheid vandaan komt en hoe we er weer vanaf komen, dan hou ik me aanbevolen.

We hebben:

• November Music, het belangrijkste festival voor hedendaagse muziek in Nederland;
• we hebben Theaterfestival Boulevard, een van de belangrijkste zomerfestivals van ons land;
• we hebben de Vleeshal in Middelburg;
• we hebben de STRP Biënnale in Eindhoven, een van de belangrijkste en grootste festivals voor kunst & technologie in Europa;
• we hebben Theater Artemis;
• we hebben festival Incubate in Tilburg;
• we hebben festival Playgrounds in Tilburg;
• we hebben Opera Zuid;
• we hebben De Stilte;
• we hebben Het Domein in Sittard;
• we hebben de Dutch Design Week;
• we hebben Circo Circolo;
• we hebben het Nazomer Festival;
• we hebben Guus Meeuwis;
• we hebben lichtfestival GLOW;
• en we hebben... Pathé.

Maar als je vervolgens aan Brabanders vraagt hoe zij het cultuuraanbod in hun provincie beoordelen, scoort Noord-Brabant samen met Overijssel het laagst. Zo blijkt uit het recente onderzoek Cultuursector Merkenonderzoek Provincies. Datzelfde onderzoek vroeg aan de Nederlander welke cultuurinstelling in hun provincie ze het meest waarderen. Zeeuwen en Limburgers kiezen tenminste nog daadwerkelijk voor een culturele instelling uit hun eigen provincie: Blöf in Zeeland en Rowwen Hèze in Limburg. En de Brabanders? Die zetten de bioscopen van de Franse multinational Pathé op 1. En zo werd dit alsnog - onbedoeld - een lesje in bescheidenheid.

Stan van Herpen is al meer dan vijftien jaar werkzaam in de cultuursector, als journalist en programmeur. Hij was o.a. redacteur bij filmmaandblad Skrien, filmprogrammeur bij Plaza Futura in Eindhoven en zes jaar lid van de adviescommissie Kunsten van de provincie Noord-Brabant. Hij is thans hoofdredacteur van het nieuwe tijdschrift MEST, over cultuur in Noord-Brabant.

Artikel inklappenDeel dit artikel

Agenda ‘Komen en Gaan’

1. Spreiding

Spreiding is sinds de jaren ’40 een hoeksteen van het cultuurbeleid. De achterliggende veronderstelling bij rijksgesubsidieerd aanbod is dat het landelijk aansprekend moet zijn en door het hele land gespeeld moet worden om zo een groot deel van mogelijk publiek te kunnen bereiken. Wie om zich heen kijkt ziet dat er is een regionale netwerk- en infrastructuur waarin enerzijds regio’s logistiek op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn, en anderzijds zich juist zelfstandiger profileren. Regio’s zijn niet slechts ommelanden van een nationaal centrum. En daarnaast hebben we ook nog eens digitaal toegang tot een verscheidenheid aan culturele en artistieke uitingen. Tegelijkertijd toont onderzoek van Cees Langeveld aan dat publiek niet bereid is meer dan ±4km te reizen voor bezoek aan een voorstelling. En vormt geografische spreiding nog steeds een belangrijke legitimatie voor cultuursubsidiering: dat wat er wordt gemaakt, op zo veel mogelijk plaatsen te zien is. 

De spreidingsdynamiek overschrijdt tegelijkertijd nationale grenzen. Onze economische structuren en afzetmarken globaliseren, en onze publieksgroepen bevinden zich niet altijd binnen de Nederlandse grenzen. Bovendien hebben steeds meer makers artistieke motivaties om internationale samenwerkingsverbanden aan te gaan. Soms is het makkelijker gelijkgestemden op globaal niveau vinden, o.a. door digitalisering. Is het voor de hand liggender om een productie die specifiek verbonden is aan de lokale context van Rotterdam te laten spelen in Boston, in plaats van Maastricht?

• Het Fonds zoekt te midden van deze ontwikkelingen en argumenten naar een meer eigentijdse invulling van spreiding. Zijn er naast het in stand houden van het huidige systeem of het radicaal afschaffen van de spreidingcriteria wellicht alternatieve of hybride vormen te bedenken?
• Is de gedroomde kraamkamer voor nieuwe podiumkunsten de wereld en is de wereld een steeds meer onmisbare markt voor de Nederlandse podiumkunsten? Is het noodzakelijk dat er internationaal gewerkt wordt, en zo ja, door wie en waar? En hoe kan dat het beste ondersteund worden?

2. Veranderende Publieksgroepen

De samenstelling van het Nederlandse volk verandert. Het aandeel niet-westerse allochtonen groeit sterk, van circa 11 naar geschat 20 procent, 2.8 miljoen, in 2040. Het aantal westerse allochtonen wordt in 2040 op 1,9 miljoen geschat.  De generatie babyboomers wordt geleidelijk vervangen door een jongere generatie die deels andere culturele wortels heeft, maar ook is opgegroeid met kosmopolitisch referentiekader, wat hun culturele achtergrond ook is.  Daarnaast vergrijst Nederland snel. Het draagvlak voor en het aanbod van voorzieningen wordt via de vraag naar uiteenlopende producten en diensten beïnvloed door sociaal-demografische ontwikkelingen. Een veelheid aan andere demografische ontwikkelingen is hierbij echter minstens zo belangrijk, zoals veranderend keuzegedrag en referentiekaders die globaal en voornamelijk digitaal vormgegeven zijn. Elk jaar worden er zo'n 13 miljoen kaartjes verkocht voor het theater. Maar grote groepen Nederlanders – o.a. de 'nieuwe' Nederlanders, en de jonge kosmopolieten in grootstedelijke gebieden – worden momenteel sporadisch of slecht bediend. Hoe kunnen, en moeten, de podiumkunsten deze groepen bereiken? Economisch en inhoudelijk ligt hier een 'untapped market' van potentieel publiek die de sector verscherping en stimulans zou kunnen bieden. 

• Kan je met deze gegeven veranderingen stellen dat het publiek van de podiumkunsten te homogeen is? En zo ja, wat vind je daar van?
• Hoe ziet je ideale publiek er over 10 jaar uit en hoe bereik je dat? Wat betekent dit bijvoorbeeld voor productie, marketing, en programmering?

Artikel inklappenDeel dit artikel

Stuk voor stuk stromen de genodigden voor het tweede Fonds on Tour rondetafelgesprek binnen. Er wordt al snel opgemerkt dat vandaag een opvallend jong gezelschap aan tafel zit in Den Haag.  Onder het mom van ‘Komen en Gaan’ spreken de 17 gasten onder leiding van Pieter Guldemond en gesprekspartner Michiel van Iersel vanmiddag over spreiding en veranderende publieksgroepen. Het zijn twee kwesties die het afgelopen anderhalf jaar veelvuldig in de media zijn opgedoken. Laatst zelfs nog toen Toneelgroep Amsterdam-actrice Marieke Heebink, die in New York lovende recensies ontving voor Angels in America, zei: “Soms is het moeilijk, maar kijk eens: ik sta hier wel drie avonden voor een uitverkochte zaal in New York te spelen en hoef godzijdank niet naar Meppel”. Wybrich Kaastra, schouwburg directeur in Meppel, reageerde fel en gepassioneerd met een weerwoord dat ondertussen goed bekend is. Ook de demografische veranderingen in Nederland - en dus ook de veranderingen in publiekssamenstelling van de podiumkunsten - gingen niet onopgemerkt voorbij. Onlangs zat maakster Rajae el Mouhandiz samen met Doro Siepel bij verschillende radio- en televisieprogramma’s aan tafel om het succes van de Hijabi monologen te verklaren. In het NRC verscheen een stuk over hoe Alex Kuhne van de Deventer Schouwburg werkt met externe, diverse adviescommissies om publieksbereik en aansluiting met omgeving te vergroten. En journalist Simon van den Berg schreef deze maand nog in het tijdschrift de Theatermaker over de sluiting van het MC Theater en de pogingen van verschillende Amsterdamse instellingen om deze hub voor culturele diversiteit niet verloren te laten gaan. 

            Na een uitgebreide introductie is de opzet van de middag duidelijk. Michiel van Iersel van het bureau Non-fiction zal elk onderwerp aftrappen met een kort betoog, maar ook heeft het Fonds dit keer gevraagd de genodigden een pitch voor te bereiden van een minuut waarin ze hun visie op een van onderwerpen uit de doeken kunnen doen. Daarnaast is er ruimte voor discussie. Zijn er naast het in stand houden van het huidige spreidingssysteem of het radicaal afschaffen van de spreidingcriteria wellicht alternatieve of hybride vormen te bedenken? Is de gedroomde kraamkamer voor nieuwe podiumkunsten de wereld, en is de wereld een steeds meer onmisbare markt voor de Nederlandse podiumkunsten? En hoe ziet je ideale publiek er over 10 jaar uit? Kan je met de demografische veranderingen stellen dat het huidige publiek te homogeen is?

Spreiding

Michiel van Iersel start de discussie over spreiding met een eigenzinnig betoog: “In de toekomst zullen muziek en theater overal en nergens te zien en te horen zijn en is spreiding niet meer ingegeven door subsidiegevers, maar door het publiek. Én spreiding is niet meer puur geografisch, maar gaat over verschillende distributiekanalen.” Volgens van Iersel is er een periode aangebroken waarin makers en publiek er steeds meer zelf voor kunnen kiezen waar en wanneer een voorstelling of concert zal plaatsvinden. Door nieuwe communicatiemiddelen is het nu mogelijk en makkelijker geworden bijzondere speelplekken te ontdekken en ontginnen, en doelgroepen te mobiliseren. Als er vast wordt gehouden aan spreidingsidealen van vroeger en we tevergeefs blijven hopen dat publiek zal blijven komen begaat de sector volgens van Iersel een grote fout. Daarnaast zijn er volgens hem op dit moment maar een aantal aanbieders in Nederland die het zich kunnen permitteren om het publiek te vragen naar hen toe te komen. De profilering van gezelschappen en plekken zou veel scherper kunnen, en in samenwerking met elkaar en overheden tot stand moeten komen. Hij pleit dan ook voor een vorm van gedifferentieerde spreiding waarin er minder aanbod op grote schaal is, maar juist veel veelzijdiger aanbod op lokale schaal wordt gestimuleerd. “Heb meer aandacht voor de lokale worteling en vertakking – ook naar internationale hubs. Mijn advies aan het Fonds: laat de kwantitatieve eisen los, en kijk meer naar de moeilijkheidsgraad. Stimuleer genetwerkte programma’s, festivals en afwijkende speelplekken. Beloon dit en verlaag de speeldruk.

            De meningen zijn enigszins verdeeld aan tafel. Er wordt opgemerkt dat er steeds meer sprake is van nichemarkten. Dat betekent dat productie voor de kleine en middenzaal belangrijker wordt. Een ander houdt een pleidooi voor spreiding in het land uit artistiek oogpunt. Volgens haar kunnen makers zich bij uitstek goed ontwikkelen op plekken waar schaarste is. Daar kunnen ze sneller verschil maken. En vanuit die lokale impact kan je het naar een breder publiek trekken. “Juist de plekken aan de randen van een land of stad, waar de infrastructuur minder goed is, zijn prima plekken voor innovatie en vernieuwing omdat makers daar kunnen bouwen aan iets wat er nog niet is.” Daar zou bij de invulling van ‘spreiding nieuwe stijl’ meer aandacht voor mogen zijn. “En waarom kunnen makers en producenten in het buitenland een pionierende attitude wel omarmen, maar niet hier in Friesland of Limburg”.

            Een andere genodigde haakt hier op in: “Zou het niet spannend zijn als je in de toekomst als maker voor langere tijd ergens kan landen?” In plaats van een dag in een theater, verblijf je een week ‘in residence’ bij een plek en doe je meer met je voorstelling dan die alleen opvoeren in het theater. “Op die manier kan je connecties met universiteiten, bedrijfsleven en zorginstellingen actiever inzetten, en kan je een grote impact achterlaten.” Maar, zo wordt ook geconstateerd, die ruimte wordt vaak niet aan makers gegeven door podia, zeker niet aan jonge makers. En de realiteit is ook “dat je niet twee keer in een jaar dezelfde maker aan een podium verkocht krijgt.”

            “We komen juist terug van de ambitie tot seriebespeling”, geeft een theater aan. “Publiek entameer je makkelijker in festivals, in coproducties.” Een collega aan de overkant formuleert het anders: “Ik voel een noodzaak om steeds incidenteler te programmeren.” Dat is nu nog moeilijk doordat er soms wel twee jaar van tevoren geboekt wordt, waardoor er weinig ruimte is om op de actualiteit in te spelen. Zij voorspelt dat dit in de toekomst gaat toenemen, en dat theaters zich meer en meer zullen moeten profileren, dat tournees korter worden en specifieker voor bepaalde plekken kiezen. Maar flexibeler, specifieker, en lokaler is niet zonder risico. “Meer lokaal opereren en minder spelen zal in het begin veel minder rendabel zijn.” Maar er wordt ook voorspeld dat we van “structureel en duur’ naar “incidenteel en goedkoop” zullen gaan. Naar kleinschaliger aanbod voor niches, met een grotere omloopsnelheid. Voor een andere aanwezige ligt het probleem niet alleen bij theaters, maar evenzeer bij makers zelf. “Op het moment dat traditionelere spelers plek gaan zoeken op festivals die veel meer multidisciplinair zijn van aard, lopen ze vaak tegen hybride vormen van organisatie, financiering en artistieke inhoud aan.” Het is moeilijk voor spelers uit dat traditionelere veld zich te vinden in dit soort nieuwe manieren van werken.  “Hierdoor ontstaat ook frustratie bij dit soort hybride plekken die dan simpelweg liever weigeren dan veel tijd en energie te steken in traditioneler gesubsidieerd aanbod programmeren.”

            De tafel pleit eensgezind voor meer samenwerking, tussen gezelschap/maker en programmeur, maar ook tussen landelijke overheden en lokale. “Niet louter het aantal speelbeurten, maar ook de kwaliteit van een speelbeurt zou je moeten meewegen. Het ene podium doet veel meer aan marketing en publieksopbouw dan het andere.” “Spreiding zou je niet top-down moeten benaderen (‘er moet gespreid worden’); het is beter om te werken vanuit de behoefte. Er wordt opgemerkt dat ook producenten zelf een belangrijke rol hebben bij lokale publieksopbouw. En er wordt gepleit voor concentratie op een kleiner aantal podia, en daar intensievere relaties mee opbouwen. “Het moet gaan over de kwaliteit van het netwerk, in plaats van spreiding in het gehele land.” Volgens een genodigde zou het Fonds nog steviger dan nu mogen zeggen: “je krijgt subsidie als de lokale overheid bijdraagt.” Van Iersel merkt op dat kunstmusea al langer, en meer fundamenteel in gesprek met elkaar zijn over profilering. Er is in samenwerking met gemeentes beter nagedacht over wat de musea per regio bieden en over onderlinge taakverdeling. “Een podium hoeft niet én Hans Klok én een experimentele jonge maker én een TGA te programmeren, het moet in overleg met andere gemeentes haar niche weten te vormen en bedienen.”

Veranderende Publieksgroepen

Met koffie in de hand en bananenschillen op tafel praat de tafel verder over het volgende onderwerp: “Zet in op verkleuring en verjonging aan de kant van het aanbod, dan komt het jongere, diversere, andere publiek vanzelf.” Volgens van Iersel blijft overheidsbeleid en dat van de podia en gezelschappen beperkt op het gebied van culturele diversiteit. “Er wordt vooral gekeken hoe nieuw en ander publiek naar Shakespeare kan worden gehaald.” Een van de genodigden is het deels met hem eens: “Dat publiek gaat niet vanzelf komen. Jongere generaties eigenen zich een meer stedelijke identiteit toe waarin ze niet bezig zijn met scheidingen als canon en populair”. Hij beaamt dat als instellingen blijven inzetten op het bereiken van nieuw publiek met hun bestaande, eenvormige opvattingen van wat kunst is, ze nooit zullen komen. Het belang van de sociale setting wordt onderschat. “En er zijn te veel impliciete aannames dat de ene kunstvorm superieur is boven de andere.”

            Een andere genodigde sluit hierbij aan. Je bindt nieuw, jong publiek door ook rekening te houden met het ‘rituele’ aspect van podiumkunsten . Ontmoeting, feest, eten, drinken, zijn hier allemaal deel van. “In Nederland is de drempel hoog bij theaters. Het is nog steeds in handen van een oude generatie en de wereld is intussen veranderd. Mensen zijn bang om hun macht los te laten en teveel bezig met het verleden.” Er gaat volgens velen aan tafel onevenredig veel geld naar het behouden van canonieke voorstellingen, en te weinig naar vernieuwing en investering in de ‘nieuwe canon’. “En wanneer en waarom heet iets canon? Waarom wordt Medea van Simon Stone aangekondigd als een klassieker? Dat sluit ook mensen uit.” “Je zult een nieuwe canon moeten omarmen, je ontkomt er niet aan. De definitie van beschaving is dat je tradities kan aanpassen. Kunst wordt meer hybride, minder gedomineerd door klassieke westerse referentiekaders.” Maar ook de grens tussen professioneel en amateur vervaagt, en wordt door een van de aanwezigen toegejuicht. “In onze programmering werken amateurs en professionals samen, en dat leidt er toe dat ons publiek en onze organisatie er heel anders uit ziet en een heel ander bereik heeft.”

            Eerder werd het al door Michiel van Iersel gezegd, maar nu ook met bijval van een aantal andere sprekers - de verandering begint al bij het onderwijs. Het curriculum heeft aanpassingen nodig, zodat kennis en begrip van een grotere variëteit aan kunstvormen wordt overgedragen. “Er wordt te weinig op scholen onderwezen wat de kunst van nu is.” “Gelijkwaardigheid is hier belangrijk.” Eén aanwezige vindt dat het Fonds dit ook meer moet laten weerspiegelen in de samenstelling van adviescommisies. Een ander vindt juist dat bij het Fonds onder adviseurs al veel verjonging en verandering heeft plaats gevonden, dat er mensen in de commissies zitten die de tijdsgeest proeven. “Dat hiërarchische denken zit ook in onze sector zelf”, wordt opgemerkt. “Juist ook de makers, gezelschappen en podia moeten elkaar streng in de ogen kunnen én willen kijken.” “Het is tijd om samen esthetische waarden opnieuw uit te vinden. Iets wordt kunst als heel veel mensen erover gaan praten. Welke strategie je als maker hebt om je boodschap over te brengen wordt nu net zo belangrijk, of misschien wel belangrijker, dan vakmanschap.”

            Als de bestaande infrastructuur die verandering niet aangaat, bewegen jonge makers en programmeurs om hen heen. Dat gebeurt nu al. “Die gaan gewoon doen.” Ook zonder vaste plek, want het is niet het gebouw dat voor status zorgt bij hun publiek. Het wordt beaamd door een van de jongste aanwezigen: “Er zijn meer groepen die zich zelf manifesteren buiten de gevestigde kaders. Het theater is geen standaard autoriteit meer.” Zij zelf en haar netwerk bewegen aan de rand van de gevestigde orde, maar ook vaak in overlap met andere sectoren en netwerken.  Ideaal is dat niet per se. “Het is niet houdbaar voor dat soort groepen om voor altijd aan de rand te bewegen, een bijna marginaal bestaan voort te zetten”, klinkt er aan de andere kant van de tafel. En al eerder in het gesprek werd gewaarschuwd voor het “zaaien van jaarlingen”.  Erkenning en ontwikkeling is ook van belang, en daar is geld mee gemoeid. Henriëtte Post sluit hierop aan: “Mensen, vooral jonge makers van hybride kunstvormen en met andere achtergronden bewegen zich momenteel weg van het ‘establishment’, en dus ook van substantiële ondersteuning. Wij willen juist wel dat ze bij die regelingen terecht kunnen, zodat ze zich verder kunnen ontwikkelen en verbeteren. Het gaat nu in het bestel over maatvoering. Hoeveel neem je mee van de oude canon, en hoeveel ruimte maak je voor nieuwe kunst?"

Door: Laurien Saraber & Tjalling Valdés Olmos

Artikel inklappenDeel dit artikel