Ik ben een Noord-Hollander. Geboren en opgegroeid in het dorpje Twisk. Het culturele hoogtepunt was de tweejaarlijkse optocht van de Fanfare door de dorpsstraat. En de kermis. Dan speelde elke dag een andere coverband in het café: eerst Jukebox, dan Shore-Line en als afsluiter Paradise. Aan het eind van iedere zomer, als de bollenoogst klaar was, kwam Normaal optreden in de sporthal van Midwoud. Amsterdam was 40 minuten rijden, maar niemand ging daar heen.

Laatst speelde ik op een popfestival in Opmeer waar alle muzikanten, inclusief de grote sterren, zelf hun etensbordje moesten afspoelen in een emmer met koud water. De mensen waren alleraardigst. Ze keken tevreden toe hoe de artiesten zich over het emmertje bogen. ‘Bij ons doet iedereen gewoon.’ Dat is Noord-Holland: muziek hoeft niet zo nodig en als je er speelt moet je wel even voelen dat het niet al teveel voorstelt wat je doet.

In Brabant is het al heel snel feest. Hagenezen weigeren hun huis uit te komen. In de Achterhoek kom je met stevige blues een heel eind. Maastrichtenaren pretenderen culturele interesse maar houden eigenlijk alleen van Andre Rieu. In Zeeland vinden ze alles leuk.

U voelt het al: we zijn op clichépad. Muzikantenkroegpraat, kort door de bocht. Maar zoals het cliché zegt: clichés zijn vaak een beetje waar. Ik maak elk weekend mee hoezeer het publiek in verschillende provincies kan verschillen, of je nu in het theater staat, in een jazzclub of in de kroeg. Ik vind dat leuk en goed. De bewondering die je in Groningen ten deel kan vallen is fijn, de no-nonsense attitude in West-Friesland evenzeer. Als je het weet, kun je anticiperen op de manier waarop het publiek met je omgaat. Zoals Rita Reys eens tegen me zei: ‘Als het publiek niet geniet, doe ik iets niet goed.’ En zoals Huub van der Lubbe schreef: ‘Er is geen publiek zo stroef, als in Hippolytushoef.’

Doen of er binnen Nederland geen verschillen zijn lijkt me onverstandig. Wat in Nijmegen werkt hoeft in Hoorn niet aan te slaan. In Noord-Limburg mag het op zondagmiddag best los gaan, in Leeuwarden liever niet.

Maar wat zullen we ons eigenlijk druk maken over de provincie? Amsterdam is het culturele centrum van Nederland. Hier wordt het uitgevonden, in de rest van het land doen ze het na. Dat zult u toch met mij eens zijn, Amsterdammers? Hier in het hippe en toonaangevende Trouw? Dat hier vanmiddag nou een enkeling uit Amstelveen en Haarlem tussen zit... – dat zijn de gezapige bijsteden van Amsterdam. In Amsterdam staan de belangrijkste theaters en podia, in Amsterdam zitten de grote gezelschappen. Wij kunnen maar het beste zorgen dat het hier goed loopt, dan volgt de rest van het land vanzelf.

Of niet?

De podiumkunst in Amsterdam is nergens zonder de afzetmarkt die de rest van het land vormt – zoals gezegd, ik speel net als de meeste Amsterdamse muzikanten meer uit dan thuis. Ik denk ook dat we het onszelf als Amsterdammers soms te moeilijk maken. Wij hoeven het wiel niet in ons eentje uit te vinden, er is genoeg inspiratie dichtbij. En Amsterdam lijkt nog altijd meer op Groningen dan op New York.

Met dit in uw achterhoofd wil ik iets aansnijden waar ik het geregeld over heb met mijn generatiegenoten en jongere cultuurliefhebbers in mijn omgeving.

Als cultureel middelpunt barst Amsterdam van de instituten: Het Concertgebouw, Paradiso, Het Muziekgebouw aan het IJ, Het Bimhuis, De Stadsschouwburg.

Mijn vrienden en ik vinden wat er in die instituten te zien en te horen is te gek. Wanneer ik een jonge collega in onze tourbus iets laat horen van Xenakis, dan vindt hij het waanzinnig. We gaan uit ons dak. Als je dan de kans hebt om deze muziek live te beleven grijp je die onmiddellijk, zou je zeggen. Maar dat doen we niet. Want dan moeten we naar zo’n instituut, en dat vinden we stom.

Voor een deel is dat schroom voor het onbekende. Je moet naar zo’n intimiderend, afstandelijk gebouw. Maar een andere belangrijk reden is dat het er gewoon stom is. Omdat het er ruikt als een instituut, men zich er gedraagt alsof men in een instituut is, er geen plek is om rond te hangen, het bier lauw is, de koffie vies de foyer te koud. Als je meer dan een half uurtje blijft naborrelen wordt de juffrouw van de garderobe onrustig. Het is gewoon niet relaxt.

Zelfs Paradiso is door de vele evenementen per avond op een standaard schouwburg gaan lijken. Mijn lievelingspodium het Bimhuis doet tegenwoordig aan vaste zitplaatsen. Na het concert spoedt het publiek zich weg de brug over. Zo’n instituut bezoeken is een kwestie van je vermannen, diep ademhalen, van de muziek genieten en daarna weer snel wegwezen. Als ik dat gevoel al heb, hoe hoog zal de drempel dan niet zijn voor iemand die zelden een voorstelling bezoekt? Voor iemand die nog nooit van zijn leven een saxofoon van dichtbij heeft gehoord? – die mensen spreek ik geregeld, wanneer ik ergens in een dorpskroeg optreedt. Zij willen best meer horen, maar wel in een omgeving die niet te ver van ze afstaat.

Vergeleken met andere delen van de wereld is er in Nederland al zo’n grote afstand tussen het dagelijks leven en muziek, dans en theater. De podiumkunsten zijn in onze cultuur opgesloten in reservaten. Die plekken zijn ontzettend belangrijk. Ze zouden best flexibeler en toegankelijker mogen zijn. Aan de inhoud ligt het niet. De presentatie en de context, die kunnen menselijker. Minder pretentieus. Vriendelijker.

Gewoon.
Iets meer een etensbordje in een emmer met koud water.

Buiten Amsterdam ligt het publiek door de demografische samenstelling niet altijd voor het oprapen, er zijn mede daardoor veel verse initiatieven te vinden met een laagdrempelig karakter. Er zijn minder instituten, er is meer flexibiliteit. Er moet harder gevochten worden voor iedere bezoeker. Dat is goed voor de creativiteit.

Amsterdammers, ga de stad uit en bezoek de prachtige Dru-Fabriek in Ulft, de Walhalla Cantine in Rotterdam, podium Bloos in Breda, de ECI Cultuurfabriek in Roermond. Het zijn fijne plekken om te zijn. Je loopt er makkelijk binnen. De cultuur staat er op dezelfde hoogte als de bezoekers. Laat je inspireren door marketing met een sticker op een lantaarnpaal in Groningen, prikkelende guerilla-campagnes in Eindhoven. Ga naar Haarlem, waar je voorstellingen kunt bezoeken die je in Amsterdam niet te zien krijgt.

Mijn Amsterdamse vrienden en ik doen dat al. We zoeken graag cultuur op buiten de stad. Omdat de sfeer ontspannen is, of het geluid beter, het bier een goede temperatuur en schuimkraag heeft. Je naar Xenakis kunt in een fabriekshal. Ooit kwamen we in Amsterdam wonen omdat het hier gebeurde. Pas op, Amsterdam, of je bent ons kwijt.

Koen Schouten, 3 december 2013
Koen Schouten (1977) was jazzjournalist voor Het Parool en De Volkskrant en had een radioprogramma bij de VPRO. Daarvoor studeerde hij Muziekwetenschap in Amsterdam. Na tien jaar schrijverschap richt hij zich nu op de meer actieve kant van de muziekwereld, als saxofonist, presentator, programmeur en adviseur.

Artikel inklappenDeel dit artikel

Dat u hier samen zit is met terugwerkende kracht te danken aan het kabinet Balkenende IV, en aan zijn cultuurminister Ronald Plasterk. Plasterks ambtenaren werkten in 2010 alvast de keiharde bezuinigingen uit die headbanger Halbe Zijlstra daarna als staatssecretaris geharnast doorvoerde. Achter de groene gordijnen was men er in gezamenlijkheid wel klaar mee: de kunsten moesten bovengemiddeld meebloeden bij de bezuinigingen. De politieke partijen vroegen elkaar ritueel ten dans, zonder dat de bedoeling was dat deze in een hele draai zou eindigen.

Direct daarna zag je de kracht van de regio. In Amsterdam werd een gerenommeerd instituut als de Theatercompagnie van Theu Boermans door de overblijvers met lof uitgezwaaid, en met krokodillentranen, want zij leefden met een gevoel van gelukzaligheid omdat dit lot niet hen had getroffen. Ieder voor zich in de hoofdstad.

In de regio waar ik werk, Groningen en Drenthe, en ook in Friesland, zag je juist hoe een al op gang gekomen proces van intensievere samenwerking accelereerde. Gezelschappen, festivals, theaters, ze kropen nog meer naar elkaar toe. Zo was het in Groningen bijvoorbeeld onbestaanbaar dat het bedreigde Grand Theatre zou verdwijnen. Andere instellingen kwamen op voor het theater en de stedelijke politiek ging daarin mee. Het zou wel eens zo kunnen zijn dat het Grand Theatre, inmiddels organisatorisch afgeslankt, nu meer voor de stad gaat betekenen dan het deed, als podiumplek. (Blijft een feit dat het als productiehuis deels naar de vaantjes is geholpen).

Vroeger was het ondenkbaar dat medewerkers van dit theater überhaupt spraken met collega’s van de Stadsschouwburg. Dat was de vijand en die sloeg je maar beter op de bek. Bij wijze van spreken. In de krappe tien jaar dat ik op de cultuurredactie zit is er een omslag geweest van nogal solitair gedoe naar een stadsbrede samenwerking. De schouwburgleiding speelt daarin een rol. En ook Noorderzon mag daar als festival en als het jaarlijkse nazomers ijkpunt best even worden genoemd. Internationale allure in je eigen achtertuin. Zulke momenten, zulke evenementen maken het de journalist behoorlijk lastig enige gepaste afstand te bewaren tot zijn onderwerp. Zie ook Eurosonic Noorderslag. Zie ook Oerol.

Dat samen optrekken is een must. De regio legt het wat betreft steun van Rijk en Fonds lelijk af tegen de Randstad. Het is een hard feit, de regio wordt achtergesteld. Tel alles maar op, ook naar verhouding, wij zijn zielig. Als Club Guy & Roni – beste dansact van het jaar - in Amsterdam had gewoond, zat het keurig in de Basis Infrastructuur. Ik zou zeggen: leg je er nooit bij neer. Maar bedenk tegelijk dat Amsterdam een gevecht voert om zijn internationale concurrentiepositie te behouden. Zwolle staat tot Amsterdam = Amsterdam staat tot Parijs.

De remedie: werk in de regio samen, en ook bovenregionaal, of zelfs over de landsgrenzen. Guy & Roni hebben een link met Duitsland en Rusland, PeerGrouP met Duitsland en Wales. Soms zie je mensen bewonderenswaardig over hun eigen ego en opgebouwde tradities heenstappen. Zo krijgt Drenthe woensdag een nieuw jeugdtheater- en dansgezelschap. Drie bestaande gezelschappen, De Reus, Nizno en Zirr, gaan daar op in één. De ambities zijn groot en Drenthe is er klein genoeg voor.

Daar liggen kansen.

De inmiddels bij de Rijksuniversiteit afgezwaaide Hans van Maanen heeft een onderzoek verricht naar het functioneren van het theater in de stad Groningen. Hij zette Groningen af tegen de in elk geval in omvang vergelijkbare steden Debrecen (Hongarije), Maribor (Slovenië), Aarhus (Denemarken) en (het kleinere) Tartu (Estland). Opvallendste uitkomst is dat het aantal bezoeken in die steden naar rato overeenkomt en ook het aantal voorstellingen aardig gelijk ligt, maar dat in Groningen een voorstelling gemiddeld nog geen twee keer te zien is, tegenover in andere landen vijf tot zes. (Waar ik vaak genoeg tegenaan loop: ik heb er nog niet over geschreven of een gezelschap is al weer uit het theater verdwenen).

Dit houdt dus in dat er in Groningen veel en veel meer afzonderlijke producties te zien zijn. Ten opzichte van die buitenlanden willen we dus erg veel. En zou Groningen sterk afwijken van bijvoorbeeld Enschede? De vraag is, in tijd van krimp: moeten we niet toe naar minder gereis met die decorstukken, en langer te zien zijn op één plek? En daar ook marketing op afstemmen. Of hechten we hier blijvend aan het belang om alle talenten een kans te geven.

Een mooi discussiestuk.

Nog iets. We hadden toen het economisch nog goed ging gericht moeten schieten op wethouders, en van meer dan één stad. In de jaren tachtig moest elk dorp zo nodig zijn eigen subtropische zwembad, waarbij de waterglijbaan trots om het torentje van het gemeentehuis kronkelde. Kijk ons eens. Totdat er zowat meer subtropische zwembaden waren dan inwoners. Dat ging natuurlijk fout.

Ditzelfde dreigt nu in de theaterwereld. Assen heeft net een prachtcomplex gekregen dat nu al moet bezuinigen, Emmen herbergt straks een spectaculair theater, en ook Winschoten is groots aan het bouwen, ik herhaal, ook Winschoten is groots aan het bouwen, met als achterland: Bad Nieuweschans, Belling- én Finsterwolde. Allemaal moeten die zalen voldoende stoelen bevatten anders gaan de Tarzans, de Mama Mia’s en Jacques d’Ancona de Musical van Joop van den Ende stilletjes aan hun deurtje voorbij. (Niks lelijks over Jacques d'Ancona overigens, hij komt nog elke dag naar de krant om te vertellen waar hij die avond heengaat).

Soms is democratie een beroerde uitvinding. Soms zou je willen dat iemand bijtijds ingrijpt.

En dat terwijl zich steeds meer buiten de theaters afspeelt. Op locatie. De makers komen steeds meer onder de mensen, duiken de samenleving in. Leeuwarden dompelt met mooie initiatieven als Explore the North de stad onder in cultuur. En straks is het daar helemaal feest, als Leeuwarden cultuurhoofdstad van Europa is.

Daarnaast zie je een geweldig toenemende populariteit van locatievoorstellingen. En dan heb ik het niet alleen over festivals. Drie jaar geleden interviewde ik Jan Decleir, groot acteur. Hij vond dat allemaal maar niks. Hij had net Onder het Melkwoud in Zeeland gespeeld.

"Staan ze om mij heen naar een zonsondergang te kijken. Het leidt alleen maar af van waarmee ik bezig ben", bromde Decleir.

Maar toch, De Drentse Blues Opera tegen de Hondsrug aan, De Nieuwe Man bij Appingedam naar het boek van Thomas Rosenboom, Herstel van de Toekomst in de oude Strokartonfabriek van Scheemda en straks De Laatste vriend van Napoleon in de haven van Delfzijl: er komen tienduizenden mensen op af – bewoners uit de regio, die hun eigen omgeving verbeeld zien.

Het zijn producties van professionele gezelschappen die amateurs inschakelen, of juist van amateurgezelschappen die profs inschakelen. Gewaagde investeringen waarvan er maar weinig financieel de mist in gaan. Het is een mooi soort kruisbestuiving en een manier om nieuw publiek dat zelden of nooit een voorstelling ziet te bewijzen dat de kunsten er wel degelijk toe doen.

Want dat is de bottomline. Wij leren dat niet in dit land. En ons cultuurbesef is van oudsher toch al zo beroerd. Zet een groep Nederlanders en een groep willekeurige buitenlanders op een camping en vraag ze allebei liederen uit hun eigen traditie te zingen. Waar die willekeurige buitenlanders geheid gezamenlijk een strot opzetten en moeiteloos hun eigen land bezingen, komen wij niet verder dan In Holland Staat Een Huis, en dan alleen het eerste couplet en van je tsjingela tsjingela hopsasa en anderszins kadee kadolleleke kada, al komt dat weer uit een heel ander lied.

Op Franse kleuterscholen wordt al een vorm van filosofie onderwezen. Het rapport Bildung in Deutschland uit 2012, in opdracht van de regering-Merkel, stelt cultuureducatie op hetzelfde niveau als taal en rekenen.

Bij ons mag het niet eens een bijwagen heten. Er zijn onvoldoende docenten met verstand van zaken. Het hoeft allemaal niet zo nodig.

We jagen mager onderwezen leerlingen op last van CKV de schouwburg in, waar ze nog net niet hun schoen vanaf het eerste balkon op het toneel smijten. Ik zag dit jaar Chris Nietvelt namens Toneelgroep Amsterdam als Lady Macbeth woedend richting dat eerste balkon spelen, omdat daar respectloos radgedraaid werd. Je kunt het die leerlingen niet eens kwalijk nemen, en die afzonderlijke scholen evenmin.

Vorig jaar zagen en hoorden mijn vriendin en ik op een afgelegen Franse camping een verhalenverteller, gehuld in de kledij van een marskramer, een zittend, vooral jong publiek bezighouden. Hij vertelde en demonstreerde zijn oude spullen. Niet één uur, niet twee uur, tweeënhalf, drie uur. Wij werden er krankzinnig van, maar die Fransen bléven maar luisteren, gedisciplineerd en vrijwillig.

We moeten daar wat mee, in dit land. Te beginnen op de basisschool. Anders blijven bijeenkomsten als die van vandaag schermutselingen in een achterhoedegevecht.

Daarom stel ik de bijdrage die ik voor déze bijdrage ontvang ter beschikking van een uit te loten basisschool. Laten we zeggen in Assen. Die school moet dat geld besteden aan de boeking van een voorstelling van dat nieuwe Drentse jeugdtheatergezelschap. Dat gaat woensdag zijn naam onthullen.

Dank voor de aandacht, succes en een ferm labberdie labberda labberdoniejaa.

Eric Nederkoorn (1957), geboren in Haarlem en in 1984 na een afgebroken studie geschiedenis en bijna voltooide studie journalistiek door het Nieuwsblad van het Noorden gevraagd om regioverslaggever te worden in Emmen. Na een zwerftocht langs diverse redacties van die krant, voegde hij zich negen jaar geleden bij de kunstredactie van inmiddels het Dagblad van het Noorden, de fusiekrant waarin het Nieuwsblad opging. Hoofdmoot in zijn pakket is theater. Woont zonder heimwee naar de Randstad in Groningen. Steeds vaker verschijnen zijn stukken voortaan ook in de Leeuwarder Courant, nu de redacties van de beide dagbladen in elkaar zijn opgegaan. Niet alleen in de cultuur vallen immers klappen.

Artikel inklappenDeel dit artikel

Henk spreekt ons aan na de première van ‘Schwalbe zoekt massa’. De jonge mimegroep Schwalbe was geïnteresseerd in de verhouding tussen massa en individu. De makers kwamen op het lumineuze idee om voor die voorstelling per speelbeurt zoveel mogelijk mensen op het podium te verzamelen. Ze vonden alleen al in Rotterdam tientallen vrijwilligers die mee wilden doen. De amateurs volgden een intensieve workshop bij de professionele mimers en werden door het uitputtende repetitieproces tot een hechte groep gekneed.

Hij was uit zichzelf niet in abstracte mime geïnteresseerd, zegt Henk. Hij deed mee, omdat het hem leuk leek om nieuwe mensen te ontmoeten. Maar inmiddels zijn hij en de anderen uit de vrijwilligersgroep helemaal wild van abstract theater. Tijdens de repetities gingen ze met de hele groep naar een voorstelling waar een van de Schwalbes in speelde. Dat was rete-abstracte dans, maar ze vonden het allemaal mooi. Niemand van de vrijwilligers zou daar voor hun ontmoeting met de Schwalbes uit zichzelf naar toe zijn gegaan. Na het gesprek met Henk liep ik opgewekt de Rotterdamse nacht in. Het kan dus wel: bij een breed publiek draagvlak creëren voor moeilijke kunst. Het is niet gezegd dat dat makkelijk is. Dat publiek is de afgelopen jaren immers continu voorgehouden dat moeilijke kunst gemaakt wordt door vage linkse types die hun hand ophouden om onbegrijpelijke dingen te kunnen maken van belastinggeld.

Het is dan ook geen toeval dat steeds meer, veelal jongere, kunstenaars de behoefte voelen om aan een groot publiek te laten zien dat hun werk er wel toe doet. Dat de verhalen die zij willen vertellen helemaal niet abstract en ingewikkeld zijn. Maar dat die verhalen juist aanhaken bij vragen of dilemma’s die iedereen heeft. Daarbij weigeren de kunstenaars op hun hurken te gaan zitten en concessies te doen aan hun artistieke eigenheid. Ze weigeren resoluut de makkelijkste weg. De weg die juist door de politiek als uitgang uit de crisis wordt gepropageerd: als je nou gewoon dingen maakt die mensen wel willen zien, dan is er ook een markt voor.

De kunstenaars kiezen een andere strategie. Ze passen hun werk niet aan, maar maken het werkproces transparant. Daardoor wordt helder waarom de kunstenaars doen wat ze doen. Door met de Schwalbes samen te werken, ontmoette Henk niet alleen nieuwe mensen. Hij voerde ook op regelmatige basis een gesprek met professionele kunstenaars en kreeg een kijkje in hun keuken. Hij zag waarom zij maken wat zij maken, en welke keuzes daarbij komen kijken.

Daardoor kunnen ze zich ook ontwikkelen tot onmisbare ambassadeurs, vertelde Floor van Leeuwen, een van de Schwalbes, me. Het publiek van hun voorstelling bestaat voor een deel uit papa’s, mama’s, broers en zussen van de vrijwilligers. Die vinden ‘Schwalbe zoekt massa’ vaak een behoorlijk abstracte voorstelling. Maar het zijn vervolgens de meespelende vrijwilligers die hun familie uitleggen, waarom de voorstelling is zoals hij is, en wat hij voor de makers en voor henzelf betekent.

Schwalbe zoekt massa is niet het enige voorbeeld waarin op deze manier draagvlak wordt gecreëerd. Wunderbaum werkt voor het project The New Forest met een groot aantal vrijwilligers uit alle lagen van de samenleving. Het Leidse gezelschap PSTheater gaat voor elke voorstelling op zoek naar Leidse verhalen. Daar maken ze een autonoom kunstwerk van. Door alle gesprekken die ze met Leidenaren in de voorbereiding voeren, hebben ze zich wel verzekerd van een volle zaal met publiek dat zijn eigen verhalen terug herkent. De Wijksafari van Adelheid Roosen was gebaseerd op gesprekken die de theatermakers en acteurs hadden met bewoners van achterstandswijken en bracht theatermakers, publiek en bewoners bij elkaar in een artistiek gesprek.

Wat deze voorbeelden verbindt, is dat de kunstenaars hun kunstwerk niet als een product zien, maar als een transparant te maken proces dat loopt van beginidee via voorstelling tot nagesprek. Een proces dat het publiek letterlijk mee kan maken in de dubbele zin van het woord. Hij maakt mee hoe het kunstwerk wordt gemaakt. En hij draagt door zijn gesprek of fysieke inspanning bij aan het uiteindelijke werk. Daarmee wordt het ook een beetje ‘zijn’ kunstwerk. De kunstenaar is in dat proces geen anonieme en ongrijpbare subsidieslurper, maar iemand met een gezicht en met wie er een gesprek te voeren is over waarom hij doet wat hij doet.

Deze hernieuwde vertrouwensrelatie tussen publiek en kunstenaar, maakt van kunst opnieuw een uniek maatschappelijk fenomeen. Als je een voorstelling ziet als een product van een anonieme kunstenaar, dat ter vermaak in anderhalf uur in het donker versnaperd dient te worden, zoals ook Melle Daamen in zijn recente opiniestuk lijkt te doen, dan valt nauwelijks uit te leggen waarom we daar gemeenschapsgeld in zouden steken. Hollywoodfilms doen datzelfde immers vele malen beter en volledig subsidievrij. Maar als je kunst als een proces gaat zien dat publiek en maker samen meemaken, als een gesprek over gedeelde vragen over de wereld waarin we leven, waaraan de kunstenaar een specifieke artistieke verbeelding geeft, dan wordt kunst een uniek en onmisbaar maatschappelijk fenomeen. Zeker in tijden waarin we ons als samenleving als geheel moeten heroriënteren in het licht van diverse crises.

Het zoeken naar dialoog, naar gemeenschappelijkheid, past in een trend die zich steeds duidelijker in de samenleving manifesteert. Steeds meer mensen zoeken creatieve manieren om zich te onttrekken aan de geestdodende tucht van de markt. Een markt die gekenmerkt wordt door eenrichtingsverkeer tussen een anonieme producent en een anonieme consument.

Zelf word ik heel blij van het idee achter Thuisafgehaald. Het is een internet-initiatief waarbij mensen zelfgekookte afhaalmaaltijden kunnen afhalen bij buurtgenoten. Niet alleen eet je zo gezonder dan als je een diepvriespizza haalt bij de Albert Heijn. Het brengt je ook met je buurtbewoners in gesprek, omdat je af en toe bij elkaar over de vloer komt. Terwijl de afhaalmaaltijd wordt bereid drink je samen een glaasje wijn en voer je een gesprek dat je anders niet had gehad.

En Thuisafgehaald is maar een voorbeeld van een trend die wegleidt van grootschalig, anoniem eenrichtingsverkeer tussen een ongrijpbare, globale markt en een marktgedreven individu. Een trend die de kleinschalige dialoog koestert. Een trend kortom, waarin kunst als maatschappelijk-artistiek proces prima gedijt.

Door de toekomst van de kunst in dat licht te zien, komen de grote culturele bouwprojecten die hier in Utrecht, maar ook in Den Haag op stapel staan, in een ander licht te staan. Want sluiten die cultuurpaleizen nog wel aan op de behoefte van zowel publiek als kunstenaar? Het is niet voor niets dat er zoveel publieke weerstand is tegen het Muziekpaleis en het Spuiforum. Ze zijn gebaseerd op het oude idee van cultuur als product. Veel mensen hebben het gevoel dat die huizen ‘niet voor hun zijn’. Dat ze, hoewel betaald uit gemeenschapsgeld, niet ten goede komen aan de gemeenschap, maar aan een anonieme elite van kunstenaars en mensen die best prima een balletkaartje van 80 euro kunnen betalen. Het zijn kunstfabrieken die zijn gebouwd op een eenrichtingscommunicatie tussen een anonieme kunstenaar en een anoniem publiek. Waar je als individu opgaat in een massa van consumenten, in plaats van een individueel gesprekspartner van de kunstenaars te zijn. Waar je vooral moet consumeren, in plaats van dat je deel uit mag maken van een artistieke dialoog. Maar wat als kunstenaars en publiek een voorkeur ontwikkelen voor een ander soort kunst, een ander soort ontmoeting tussen toeschouwer en kunstenaar? Zijn die huizen dan niet constructies die de afslag naar meer gemeenschap, meer dialoog en minder markt hebben gemist?

Is er niet meer behoefte aan openbare plekken, waar altijd en overal ruimte is voor een gemeenschappelijk gesprek? Waar theatermakers en choreografen in het openbaar repeteren. Waar wetenschappers, kunstenaars en mensen uit de stad elkaar ontmoeten en samen aan de slag gaan met de vragen waar we ons als samenleving voor gesteld zien. Politiek socioloog Dick Pels pleitte in een interview dat ik ooit met hem had voor de herwaardering van het plein als middelpunt van de democratische gemeenschap. Een plein is open voor iedereen, iedereen kan er zonder voorbehoud met iedereen in gesprek. Er is ruimte om dingen te laten ontstaan, om met elkaar te dansen, muziek te maken, te discussiëren, te protesteren en te feesten. Eerder dan een gesloten cultuurpaleis voor kunstproducten, is mijn ideale schouwburg dan ook een plein, waarin kunst in alle openbaarheid een proces kan zijn.

Zo heeft het World Music and Dance Centre in Rotterdam letterlijk een stadsplein als podium. Muziek en dansliefhebbers, conservatoriumstudenten, leerlingen die muziekles hebben en professionele dansers en musici ontmoeten elkaar daar om samen muziek te maken en te dansen. En dan gaat het niet alleen om het ontmoeten van allerlei kunstvormen, maar ook om het ontmoeten van allerlei culturen, die een kunstzinnige dialoog met elkaar aangaan. Kom daar maar eens om in een groot, overwegend wit, cultuurpaleis. Er is draagvlak voor kunst, ook voor moeilijke kunst. Maar dat draagvlak vinden en op lange termijn vasthouden, vraagt om een andere inspanning dan het maken van gelikte foldertjes, het vinden van bedrijfssponsors of het hebben van een superintelligent CRM-systeem. Daarmee win je mensen voor een individueel kunstproduct, voor een avondje theater. Niet voor het doorlopende proces van de creatieve dialoog die een maatschappelijke en niet per se een financiële waarde vertegenwoordigt.

Echt de samenleving winnen voor kunst gaat stukje bij beetje, Henk voor Henk, plein voor plein, gesprek voor gesprek, proces voor proces. Maar het resultaat is duurzaam. Met Henk heeft de mime er een fan voor het leven bij.

Robbert van Heuven (1978) is freelance cultuur- en theaterjournalist en dramaturg. Hij schrijft en schreef onder andere voor Dagblad Trouw, Theatermaker, De Pers, MoreTXT, Theater Instituut Nederland, Theater Topics en De Nieuwe Reporter. Ook was hij eindredacteur bij het internettijdschrift 8Weekly en is hij eindredacteur van het magazine van Kunsten ’92.

Robbert van Heuven (1978) is freelance cultuur- en theaterjournalist en dramaturg. Hij schrijft en schreef onder andere voor Dagblad Trouw, Theatermaker, De Pers, MoreTXT, Theater Instituut Nederland, Theater Topics en De Nieuwe Reporter. Ook was hij eindredacteur bij het internettijdschrift 8Weekly en is hij eindredacteur van het magazine van Kunsten ’92.

Artikel inklappenDeel dit artikel

Het eerste Fonds on Tour rondetafelgesprek in de aanloop naar het nieuwe beleidsplan van 2017-2020, dat het Fonds Podiumkunsten de komende maanden samen met een wisselende partner organiseert (deze keer de VSCD), lijkt veel te snel voorbij te zijn. Met een groep uitgesproken genodigden en het prangende thema ‘Stilzitten of Meedoen’ viel een intense discussie ook wel te verwachten. Vorig jaar werd bij de eerste landelijke bijeenkomsten van Fonds on Tour al duidelijk dat een aantal thema’s breed leven.

            Op deze grijze woensdagmiddag in Den Haag wordt met een kleinere groep onderzoekers, makers, programmeurs, zakelijk en artistiek leiders dieper en kritischer ingegaan op wat de gesprekken van vorig jaar hebben opgeleverd. Moet co-creatie en innigere betrokkenheid met publiek beter worden gestimuleerd, zelfs als het een tijdelijke trend is? Hoe wordt je publiek mede-eigenaar van een podium? En wat is de toekomst van het programmeren met een generatie die zich steeds meer laat leiden door andere wegwijzers? De veranderde relatie tussen publiek, podia, producenten en festivals staat vandaag centraal. Moet het Fonds hier in de (nabije) toekomst op inspelen, en zo ja, hoe dan?

'Kijkje in de keuken geven'

Er wordt al snel vastgesteld dat er duidelijk verschil moet gemaakt worden tussen het publiek een kijkje in de keuken geven, samen met je publiek een voorstelling creëren, en democratisering van programmering (het publiek directer betrekken in programmeringskeuzes). Het inzicht geven in het proces, en de democratisering van programmering is volgens de aanwezigen een meer wijd verspreid fenomeen dan samen met publiek maken. Op grote schaal in de samenleving wordt de waarde van een product, of in dit geval voorstelling, vergroot door te laten zien hoe het in elkaar steekt en hoe het tot stand komt. Vaak is het genoeg om via social media platformen, of bijvoorbeeld openbare repetities, een indruk hiervan te geven.

            In sommige gevallen speelt co-creatie, het samen maken met publiek, een rol bij het bereiken van publieksgroepen die niet goed bereikt worden met bestaand aanbod, en waarvoor hier en daar op maat werk ontwikkeld wordt. Dit gebeurt bijvoorbeeld op bescheiden schaal voor cultureel divers publiek of publieksgroepen in wijken die niet vaak naar het theater komen. Het initiatief komt soms van podia en festivals, die daarmee niet alleen een presenterende, maar ook een producerende functie krijgen.

            Het merendeel van de aanwezigen is het er over eens dat co-creatie tussen publiek en maker, ondanks de kleinere schaal waarop het plaats vindt, wel een belangrijk fenomeen van deze tijd is. Steeds meer makers en delen van het publiek gaan juist letterlijk met elkaar aan de slag. Toch is het voor makers en producerende instellingen een zeer arbeidsintensief proces, en werkt het alleen wanneer het ook echt de artistieke motivatie van de maker is om samen met zijn of haar publiek te creëren.

            ‘Vanuit een producerende instelling vraagt co-creatie om enorm maatwerk en investeringen.’ Er zijn steeds meer makers die samen met hun publiek van begin tot eind co-creëren, vanuit de wens (en eis) zich beter tot de maatschappij te kunnen verhouden. Dat vergt veel inzet van vrijwilligers en tijdelijke medewerkers, maar soms veel minder vanuit marketingperspectief omdat het bottom-up bewegingen zijn waarbij publiek direct vanuit vrienden en familiekringen wordt geworven. Er wordt gesuggereerd dat er meer erkenning zou moeten zijn voor het feit dat dergelijke co-creatie producties andere financieringsmodellen vragen. ‘We moeten zeker niet gaan generaliseren. Maar pragmatisch gezien zou het Fonds zich in de beoordeling ook meer mogen verhouden tot de wisselwerking met het publiek; niet alleen kijken naar het resultaat maar ook naar het proces.’

Expanding Theatre

De groep schakelt naar het volgende onderwerp: de functie van podia. Zou het Fonds een rol moeten spelen wanneer podia hun nevenfuncties steeds meer uitbreiden? Volgens een genodigde lijkt het soms dat onder druk van bezoekersaantallen de functie zou moeten veranderen, maar primair moet een huis toch de plek zijn voor de vertoning van podiumkunsten. Er wordt stellig op gereageerd: ‘Behalve voor het vertonen van podiumkunsten is theater dé plek waar mensen elkaar ontmoeten. Dat kun je niet uit elkaar trekken.’  Andere genodigden sluiten zich hierbij aan, het theater heeft als functie om gesprekken met verschillende groepen mensen te initiëren. ‘Is de schouwburg, of het festival, niet bij uitstek de huiskamer van de stad of regio?’ Als podium moet je je steeds opnieuw verhouden tot je publiek, andere activiteiten kunnen je helpen je verhouding met publiek en omgeving te versterken.

            De nevenactiviteiten lijken dus een maatschappelijk doel te dienen waar een meerderheid van de tafel zich achter kan scharen; het theatrale aspect kan worden blijven behouden maar je kan het ‘expanding theatre’ concept gebruiken als breekijzer om je open te stellen naar de samenleving. Ook hier is de nuancering van een andere deelnemer op zijn plaats: voor veel podia zijn die nevenactiviteiten noodzakelijk om het aantal aandeelhouders te vergroten, anders valt de instelling niet meer te financieren. Er wordt unaniem geknikt bij de laatste uitspraak dat podia en festivals hoe dan ook moeten proberen ‘het publiek eigenaar te maken van de instelling’. Vanuit een andere hoek van de tafel wordt er gewaarschuwd dat zo een ‘expanding theatre’ concept niet moet doorschieten met als gevolg dat er alleen maar borrels, club-avonden en commercieel aanbod te zien is waardoor de ‘primaire’ taak van het podium wordt overschaduwd.

De 'meta-programmeur'?

Maar hoe maak je publiek eigenaar van een instelling als een nieuwe generatie van publiek steeds minder waarde hecht aan een enkel podium en juist van locatie naar locatie hopt? ‘We zijn cultuurhoppers, we kiezen meer op inhoud maar ook meer op wat een goed merk heeft’, oppert een deelnemer. Zoals bij de eerste bijeenkomst van het debat Voor De Muziek Uit ook uitgebreid aan bod kwam, verandert de rol van een programmeur. Het gidsen van tegenwoordig gaat veel fijnmaziger te werk, het publiek weet haar niches beter te vinden via prominente blogs, Facebook en Twitter en niet langer direct via een seizoensbrochure van een instelling. Ook is er potentieel publiek dat nu vooral niet naar de podia komt, omdat het niet weet wat het moet kiezen.

            Er wordt door programmeurs (zeker in de popmuziek) vaker geleund op de kracht van informele sleutelfiguren die met specialistische kennis de weg kunnen wijzen in de verschillende smaakvoorkeuren van dit soort netwerken en communities. De programmeur wordt dan meer een ‘meta-programmeur’. Dit gaat vaak op manieren die niet formeel zijn vastgelegd maar wel veel tijd kosten. Zulke sleutelfiguren activeren en daadwerkelijk inzetten is volgens een van de aanwezigen ‘enorm arbeidsintensief’, net als het uitvoeren van gespecialiseerde doelgroep- of locatiegerichte marketing. Er is niet altijd geld voor, vooral niet bij gezelschappen. Zou er dan niet meer ondersteuning voor dit soort nieuwe marketing en programmeringsinitiatieven kunnen komen?

Daarnaast wordt gesproken over een nog steeds voortdurende ‘productiedrift’ die in de sector een grote invloed heeft. Een van de aanwezigen geeft aan dat publiek beter de weg naar een voorstelling vindt wanneer er meer verbinding is met de omgeving. ‘Ik pleit voor langer spelen op één plek. Op die manier kan je investeren in een betere verbinding met de omgeving, en dus wordt ook de marketing en het publieksbereik beter omdat je de omgeving beter kent.’ Volgens een andere genodigde kan het gezelschap zo ook verantwoordelijkheid dragen voor een goede basis, en ligt niet de complete marketingstrategie bij het podium.

            Een andere aanwezige geeft aan dat de realiteit van het programmeren buiten de randstad heel anders ligt. Aan de ene kant is het aandeel van ‘kwaliteitsaanbod’ noodzakelijkerwijs kleiner, maar dat betekent dat subsidieaanvulling zoals de programmeringsregeling van het Fonds hard nodig is om een percentage van dat ‘kwaliteitsaanbod’ in de regio in stand te houden. Buiten de randstad zijn er grote steden zonder universiteit, zonder sterke experimentele cultuur; maar het blijft ook voor bestaand en mogelijk nieuw publiek belangrijk om door middel van rijkssubsidie daar ‘kwaliteitsaanbod’ te blijven programmeren. Met deze aanzet naar het komende Fonds on Tour debat, dat onder andere over spreiding zal gaan, eindigt het eerste rondetafelgesprek.
 

Verslag: Tjalling Valdés Olmos

Artikel inklappenDeel dit artikel

Onder leiding van Ruben Maes wordt die middag in twee blokken van anderhalf uur gesproken. Aan zijn zijde zit gesprekspartner Donica Buisman van State of Flux die voorafgaand aan de twee blokken een korte presentatie geeft over haar visie op het thema, met een duidelijke nadruk op stedelijke ontwikkeling en identiteit. Want hoe gaan de podiumkunsten nou eigenlijk om met de alsmaar toenemende snelheid van de economie en samenleving? Zorgen tijdelijke, pop-up initiatieven en grotere hoeveelheden snel gemaakte producties voor verbreding van het publiek en verscherping van de artistieke inzichten, of juist voor meer vervlakking en vrijblijvendheid? En wat betekent de gelijktijdige roep om versnelling en vertraging eigenlijk voor de financiering en organisatie van instellingen, en wat zijn de mogelijkheden voor het huidige subsidiebestel?

Pop-up? Vervlakking? Waar hebben we het over?!

Donica Buisman gelooft dat in de toekomst podia en festivals flexibele muren hebben, en zich op verschillende manieren en in nieuwe samenwerkingen proberen in te bedden in de omgeving. “Het gaat dan enerzijds om je houding, en anderzijds om de programmering. Het draait niet alleen om kunst vertonen met een grote K, maar ook om kleine dingen waardoor voor mensen de drempel lager wordt om naar binnen te komen.” Ze haalt een aantal voorbeelden aan: De Tolhuistuin en Stichting Eddie the Eagle in het Magna Plaza. In dat laatste voorbeeld gingen de kunstenaars bij het slechtlopende winkelcentrum in Amsterdam in residentie, en kregen ze de vrijheid om hun gang te gaan. Vanuit die omgeving en partners werd een artistiek programma gecreëerd. Er werd niet altijd kunst van het hoogste niveau getoond, maar het werd wel een plek die vanuit de tijdelijkheid nieuw leven in het winkelcentrum blies, en waar massaal nieuw publiek op af kwam. Verbreding voor de winkeliers en de kunstenaars. “Er ontstonden nieuwe partnerschappen die invloed hadden op de inhoud en dus ook publiek.”

“De ruimte buiten het traditionele podium heeft een andere functie gekregen die aanvullend is. In die ruimtes vinden we ook partners met wie we tot nieuwe inzichten en inhoud kunnen komen, en daardoor ander publiek trekken.” Maar een andere genodigde is kritisch. “Heeft het daadwerkelijk tot nieuwe publiek geleid? En was dat geïnteresseerd in de kunst of was het meer een gimmick, een marketingtool?” De kunst van zulke incidentele initiatieven moet van hoogwaardige kwaliteit blijven, vindt hij – “je zou geen concessies moeten willen doen aan je artistieke visie omwille van het pleasen van andersoortig publiek.” Het mag volgens hem best elitair zijn, want ook dat trekt publiek zolang je de context toegankelijker maakt. Echte waarde van dit soort projecten ontstaat volgens een andere spreker pas als er langdurig resultaat mee wordt geboekt.

Toch blijken er verschillende opvattingen te zijn over de daadwerkelijke bedoeling van de ‘pop-up’. Voor de een is het een manier om op een ongewone locatie een kleine selectie van je beste werk te laten zien. Voor de andere geeft het de mogelijkheid om dat wat je niet in je reguliere programmering kwijt kan toch te kunnen presenteren. En voor weer een aantal anderen kan het een compleet alternatieve functie aannemen, een initiatief waarin inhoud, omgeving en publiek samenvallen om een heel nieuwe ervaring te creëren. “Het is een manier om je verhaal goed te vertellen.” Een jonge maker voegt daar aan toe: “Het gaat wel heel erg over podia nu. Als maker is het op dit moment zo dat weinig van je beoogde publiek naar de gevestigde theaters komt. We gaan juist op andere plekken spelen en met andere partners werken omdat ons publiek daar ook naar vraagt, en omdat de verhalen van deze tijd een connectie daarmee hebben.” Daaraan wordt toegevoegd dat als je pop-up op deze manier beschouwt, en niet slechts als alternatieve presentatieplek en marketingtool, je ook een interessante testgrond creëert om te experimenteren en vooral te falen. “Een pop-up omgeving is misschien beter geschikt voor talentontwikkeling dan een ingekapselde structuur.” “Je streven moet natuurlijk altijd hoog zijn, de artistieke kwaliteit ook. Maar het kan heel goed zijn dat je faalt, en bij een pop-up accepteert het publiek dat veel makkelijker. Er is meer ruimte voor risico.” Maar ook later in het gesprek zal blijken dat je voor risico en flexibiliteit wel een goede basis nodig hebt.

Een andere nuance aan het gesprek wordt aangebracht door een directeur van een kleiner podium. “Eigenlijk hebben we alleen maar pop-up voorstellingen. Constant reizen er gezelschappen langs ons die kort blijven en meteen weer gaan. Wij willen juist op zoek naar langdurige verbindingen. Daarom nodigen we makers graag uit om een tijd bij ons te werken, en zo een structurelere verbinding te maken met onze omgeving. En vaak brengt die langdurigere verbinding met de nieuwe omgeving voor makers ook weer structuur en inhoudelijke vernieuwing.” Het wordt duidelijk dat het begrip pop-up en flexibel voor iedereen een andere betekenis heeft wanneer het om inhoudelijke verandering en impact gaat.

Financiën - Structurele basis en flexibile organisaties

In het tweede deel van het gesprek lijkt de tafel wat eensgezinder te zijn. “Kleine, incidentele en flexibeler projecten kunnen een grote impact hebben, vooral als je de krachten bundelt. Samenkomen onder een koepel, maar toch gebruik maken van je kleinschalige en flexibele organisatie en financieringsmodellen.” Aan de overkant sluit iemand zich gedeeltelijk aan bij de roep om samenwerkingsverbanden, alleen dan liever tussen grote gevestigde instellingen en kleinere organisaties en stichtingen. Zij kan als productiehuis niet bar veel doen aan sponsorwerving, maar de schouwburg waarmee ze samen werkt wel. “Op die manier heb je een gezonde wisselwerking tussen beide organisaties. Je kan mee gaan in de flexibiliteit van je makers, maar tegelijkertijd heb je ook een groot Europees podium achter je staan met expertise en kennis op het gebied van financiën en bijvoorbeeld marketing. Ik geloof eigenlijk nog wel in instituten, omdat je op plekken met goede ensembles echt langdurig in kwaliteit en ontwikkeling op alle vlakken kan investeren. Tegelijkertijd moeten we ook toegeven dat er veel werk buiten deze instituten is. Werk wat meer in verband staat met een nieuw soort burgerschap en wat geduwd wordt door creatievelingen en kunstenaars; ook daar moet je zicht op hebben als instituut en mee willen samenwerken.”

Een andere genodigde zegt wel dat de hoeveelheid geld die momenteel naar gevestigde instituten gaat vergeleken met experimentele, kleinere organisaties en festivals groot is. En als er dan gekort wordt op dat geld, dan gebeurt dat in die ééntiende die bedoeld is voor de ‘niet-gevestigde orde’. “Het zou interessant zijn om met die grote gevestigde instellingen het gesprek aan te gaan om te kijken waarom daar de eigen inkomsten nog erg laag zijn, en te vragen op wat voor manier er daar geld kan worden vrijgespeeld zodat er meer subsidie beschikbaar komt voor de nieuwe, flexibele en experimentele initiatieven.” De moderator haakt scherp in: “Je kan ook eerst meer subsidie weg halen bij de gevestigde orde in plaats van af te wachten.” Volgens een andere genodigde is het niet zo dat gevestigde instituten niet meer flexibel zouden willen werken en met andere partners, maar ze hebben geen tijd en middelen om hun organisatie te veranderen, ze hebben het gevoel dat ze vast zitten. Henriette Post nuanceert: “Het is ook een cultuuromslag, veel instellingen kunnen maar willen zichzelf ook niet herdefiniëren. Wij leggen nergens eisen aan de hoeveelheid producties die gemaakt moeten worden of de partners waarmee gewerkt moet worden.”

Een podiumdirecteur geeft aan dat je het geld soms ook efficiënter kan besteden door niet alles zelf te willen doen. Voor onze popprogrammering hebben we de sleutel van ons gebouw aan een bekend poppodium in een naburige stad gegeven. Zo profiteren wij van hun kennis, en hebben zij een dependance. “We hebben als kleiner initiatief in ontwikkeling misschien niet net zoveel geld nodig”, merkt een ander in het verlengde hiervan op. “Maar juist een klein bedrag dat als vliegwiel kan werken. Allianties met veel verschillen partners zijn om allerlei redenen heel interessant, maar het is wel de langzaamste manier van werken. Met een relatief klein vast bedrag om de structurele kosten te dekken, kan je tijd besteden aan het zoeken van geld en partners voor het flexibele en experimentele karakter van kleinere en middelgrote organisaties.” Met weinig geld is dit vliegwieleffect bij kleinere instellingen verhoudingsgewijs veel groter dan bij grote instellingen. En een laag bedrag aan structureel geld, betekent meestal ook minder regels en administratie.

Over de kracht van structureel én flexibel organiseren en financieren zijn velen het eens. Dat geldt voor zowel podia en festivals als voor producerende instellingen. Een van de genodigden laat aan de hand van een aantal diagrammen zien hoe haar financiële model is veranderd. “In 2011 bestonden onze inkomsten voor een groot deel uit structurele subsidie, en hadden we een klein puntje eigen inkomsten. Sinds de bezuinigingen zijn we een derde kleiner. Maar nu is de helft van onze inkomsten door externe financiers bepaald. Ik hoop dat we in de toekomst net zo een groot deel aan andere inkomsten houden, want het houdt je scherp en ‘in touch’ met de markt.” Er wordt op ingehaakt: “Bij onze gemeente is een aantal jaar geleden ook bij de gevestigde instellingen structurele financiering weggehaald. En dat is overgeheveld naar burgerinitiatieven. We moesten daardoor wel reorganiseren, en dat is erg triest voor de ontslagen mensen maar het is de flexibiliteit ten goede gekomen, het geld zit niet meer vast in de organisaties en we zijn nu directer betrokken bij de omgeving.” Toch wordt er aan toegevoegd dat zeker om juist die speciale, flexibele manier van werken te bewerkstelligen en de risico’s te kunnen nemen een zekere structurele basis goed is, naast een gezond deel inkomsten die niet van overheidssubsidiënten komen.

“Je moet vooral niet vergeten dat zulke korte projecten beter werken als ze onderdeel zijn van een goed uitgedacht lange termijn plan.” Maar daar wordt toch nog scherp op gereageerd: “Je moet je blijven keren, een lange termijn plan heeft maar beperkt nut. Visie is wel noodzakelijk, maar je moet als gevestigde instelling nooit denken dat je je bestaansrecht hebt bewezen. Dat moet je constant blijven doen.”

Artikel inklappenDeel dit artikel